Ngoại giao Đông-Á dưới thời Donald Trump

Donald Trump lên làm Tổng Thống đặt ra tình huống vô cùng khó xử cho cả Trung Quốc lẫn khối ASEAN.

Từ nhiều năm nay các nước nhận định rằng thế lực của Hoa Lục ngày càng tăng trong khi ảnh hưởng của Mỹ giảm dần tại Đông-Á. Cho nên dù Tổng Thống Obama có chuyển trục hay thúc đẩy TPP nhưng Lào, Cam Bốt, Thái Lan, Phi và Mã đều “thức thời” nghiêng dần về phía Trung Quốc, một mặt vì lợi ích kinh tế trước mắt phần khác do Bắc Kinh không đòi hỏi các chuẩn mực về nhân quyền, dân chủ hay môi trường.

Dù vậy các nước vẫn trông cậy vào sự che chở của Hoa Kỳ để ngăn chận đà bành trướng của Trung Quốc trong khi chưa tìm ra một giải pháp lâu dài cho khu vực. Thái độ này lâu ngày trở thành chính sách “đu dây” giúp mỗi quốc gia thu vào quyền lợi ngắn hạn trong khi tránh né những câu hỏi lâu dài . Nếu chỉ có một liên minh công khai giữa Hoa Kỳ và các nước trong khu vực mới vẽ ra được làn ranh đỏ ngăn chận ý đồ bành trướng của Bắc Kinh thì ngược lại mọi quốc gia kể cả Mỹ, Nhật, Úc, Ấn đều chỉ chọn những bước nửa vời vì sợ làm mất lòng Trung Quốc.

Ngược lại Bắc Kinh cũng muốn tiếp tục chính sách “tầm ăn dâu” thay vì nhanh chóng thay đổì nguyên trạng. Thứ nhất Trung Quốc chưa đủ mạnh; thứ nhì theo kế hoạch “hấp tôm hùm” thì tránh được rủi ro (con tôm hùm khi bỏ trong nồi nấu thật chậm đến chết không dảy dụa).

Nhưng chính yếu vì Hoa Lục hưởng lợi nhiều nhất từ trật tự an ninh do Mỹ bảo hộ nhằm thúc đẩy mậu dịch toàn cầu. Bắc Kinh muốn đẩy dần ảnh hưởng của Mỹ khỏi vùng Đông-Á nhưng không vội vả vì sợ làm gián đoạn hải lộ và con đường thương mại huyết mạch ngang biển Đông. Giải pháp vẹn toàn của Trung Quốc là đợi đến năm 2030 khi quân đội đủ mạnh để ngăn chận hải quân Mỹ bên ngoài chuỗi đảo thứ hai còn nền kinh tế tiến lên hàng đầu thế giới trước khi độc chiếm biển Đông.

Donald Trump không biết vô tình hay có chủ mưu đã khiến Bắc Kinh và các nước Đông-Á bất ngờ vì phải đối diện với các thực tế này sớm hơn mong muốn.

Các nước Đông-Á sẽ phải chọn lựa thái độ giữa (1) nếu Hoa Kỳ thật sự cứng rắn như đã đe dọa phong tỏa các đảo nhân tạo, hay (2) nếu chần chờ do dự đến khi Mỹ thương thuyết chia xẻ quyền lợi với Bắc Kinh hay rút ra khỏi Biển Đông như đã hũy bỏ TPP (có những cánh trong chính trường Mỹ muốn đặt trọng tâm nơi Bắc Á, Âu Châu và Trung Đông và tránh chấp với Hoa Lục).

        

Tập Cận Bình đang tự hỏi nếu Mỹ tiếp tục dọa phong tỏa Trường Sa thì Trung Quốc có sẳn sàng chiến tranh hay không? Chọn lựa phản ứng thế nào thích hợp để không đẩy hai bên vào thế không thể lùi được khi mà chính Trung Quốc cũng muốn tránh né xung đột.

(Một nhận xét bên lề khi ông Tillerson cho biết có thể ngăn chận Trung Quốc tiếp cận các đảo nhân tạo thì các “chuyên viên” Tây Phương đều bình luận liệu Mỹ có dám chiến tranh hay không, nhưng không ai đặt vấn đề ngược lại là liệu Bắc Kinh có dám chiến tranh hay không? Thái độ này cho thấy tâm lý nửa vời của Tây Phương vốn thường bị Hoa Lục khai thác tuyệt đối).

Ngược lại Trung Quốc có cần phải công khai quân sự hóa Biển Đông trên quy mô lớn để răn đe hay không? Thái độ này sẽ buộc nhiều nước ASEAN và Nhật, Úc, Ấn phải quyết định liệu có công khai liên minh với Hoa Kỳ hay không.

Người viết không tin rằng sẽ có chiến tranh Mỹ-Trung và Hoa Kỳ cũng sẽ không phong tỏa các đảo nhân tạo giống như Cuba năm 1962. Nhưng trong hoàn cảnh Biển Đông hiện thời chỉ cần sự hiện diện của 1 hay 2 tàu chiến cũng đủ để mọi nhà lãnh đạo trên thế giới căng thẳng tự hỏi liệu có ai dám bắn phát súng đầu tiên hay không?

Ông Trump tạo hình ảnh ông dám liều lĩnh thấu cáy cho dù không ai biết ông đã lường được hậu quả hay không. Việc ông chê NATO, rút khỏi TPP hay tạo căng thẳng với Mexico ngay khi vừa mới lên làm Tổng Thống có thể chỉ là những bước dạo đầu chuẩn bị tư thế cho màn chính trong cuộc tranh hùng thế kỷ Mỹ-Trung. Trước đây người viết nghĩ rằng Bắc Kinh sẽ “nắng gân” ông Trump sau khi vừa nhậm chức nhưng nay có thể ông Trump sẽ “sờ đít cọp mới biết cọp giấy” – như lời của Đặng Tiểu Bình mỉa mai Liên Xô năm 1979.

Tỷ phú Carl Icahn ngay sau khi được Tổng Thống Trump chọn làm cố vấn đặc biệt đã trả lời phỏng vấn với CNBC ngày 12/22/2016 rằng chiến tranh mậu dịch với Trung Quốc nếu có xảy ra nên sớm tốt hơn là muộn. Nhận xét này có thể khai triển rộng ra rằng Hoa Lục hiện giống như con cua đang lột vỏ ở vào giai đoạn yếu nhất trong quá trình chuyển đổi mô hình kinh tế từ đầu tư sang tiêu thụ, phải giải quyết núi nợ khổng lồ cùng những tranh chấp quyền lợi và quyền lực giữa các khối lợi ích, nếu chờ thêm vài năm nửa khi Trung Quốc phục hồi sẽ muộn.

Nhiều nhà quan sát nhận định rằng Mỹ rút ra khỏi TPP là cơ hội cho Trung Quốc lấp vào khoảng trống. Nhưng Bắc Kinh hiện chưa chuẩn bị tư thế lãnh đạo, họ vẫn theo mô hình duy lợi nhuận (mercantilism) nên vội vã tham lam tất sẽ gặp nhiều chống đối từ các nước bị khai thác một chiều.

Đối với các nước ASEAN (và NATO) thì ông Trump dùng lá bài “suis l’amour l’amour fuit, fuit l’amour l’amour suit”. Trước đây khi Obama chỉ gởi tàu chiến chạy vô hại (innocent passage) thì vài nước đã yêu cầu Hoa Kỳ đừng tạo căng thẳng Biển Đông; nay Mỹ rút khỏi TPP và dọa phong tỏa các đảo nhân tạo thì ngoại trưởng Úc tuyên bố rất cần sự hiện diện của Hoa Kỳ trong khu vực.

Tuy nhiên liên minh nhằm ngăn chận sự bành trướng của Trung Quốc vẫn còn là ý tưởng nhưng chưa được phác thảo, lý do vì sợ làm Bắc Kinh giận dữ. Nhưng trong hoàn cảnh bất định khi không còn dựa vào chiếc dù an ninh của Mỹ thì mỗi quốc gia trong khu vực không còn tránh né câu trả lời là liệu thần phục hay hợp sức lại để tạo thế lực cân bằng với Trung Hoa – liên hoành hay hợp tung? Cái khó nơi mềm cứng chổ nào để duy trì thương mại với nền kinh tế nhất nhì trên thế giới đồng thời khuyến khích Trung Quốc không trở nên mối đe dọa trong khu vực.      

Nếu có một liên minh nếu thành hình thì các nước Á-Châu phải chi tiền và chấp nhận rủi ro chớ không thể núp bên sau chiếc dù an ninh. Lý do là ông Trump sẽ đòi sòng phẳng, Mỹ không đủ sức bao thầu, các nước Đông-Á phải tự quyết tâm bảo vệ mình trước trong khi Hoa Kỳ chỉ là cây cột để tựa vào chớ không phải mặt tiền.

Bà Merkel muốn tăng gấp ngân sách quốc phòng lên 2.5% dù hàng chục năm nay nước Đức không giữ mức cam kết với NATO. Ông Trump đòi Nhật-Hàn phải trả thêm tiền cho lính Mỹ đồn trú thì ngược lại ông cũng yêu cầu Quốc Hội cho tăng con số tàu chiến lên 355; nước Mỹ nếu muốn tự cô lập không cần đến số tàu này để tự bảo vệ. Dù chưa ai biết chính sách ngoại giao của ông Trump ra sao nhưng ông cũng đã làm đão lộn tâm lý thụ động (inertia) của các đồng minh truyền thống.