Lá chủ bài trong Chiến Tranh Thương Mại

Năm 2016 khi Trump thắng cử các cố vấn kinh tế Trung Quốc tự tin rằng họ biết “rơ” của lão tỷ phú địa ốc này: khi Trump rao giá Bắc Kinh sẽ … lặng thinh cho đến khi lão xuống nước; hoặc đến năm 2018 đảng Cộng Hòa sẽ thua lớn trong kỳ bầu Quốc Hội (đảng cầm quyền thường thua trong lần bầu giữa nhiệm kỳ); hay năm 2020 Trump bị hất văng ra khỏi tòa Bạch Ốc.

Nhưng nay khi vừa vào vòng đầu của Chiến Tranh Thương Mại lại có dấu hiệu cho thấy Tập Cận Bình gặp chống đối trong nội bộ. Liệu diễn biến này sẽ ảnh hưởng đến hồi kết như thế nào?

Trên bàn bài xì phé mỗi bên đều thấy rõ ràng các lá bài ngữa và vốn của nhau. Chỉ có hai điều quyết định thắng thua, hoặc đối thủ đầu hàng trước hay cả hai thấu cáy tới cùng cho đến khi lật lá bài tẩy.

Trận Chiến Tranh Thương Mại vừa bước vào giai đoạn lật ngữa một hai lá bài đầu tiên để thăm dò tình hình và sức chịu đựng của đối phương. Kinh tế Mỹ phát triển ngoạn mục nhưng có thể sẽ chậm dần lại vào năm 2019; các tiểu bang trước đây bỏ phiếu cho Trump hơi “thấm đòn” vì cú đáp trả của Bắc Kinh áp thuế vào nông hải sản nhập cảng từ Hoa Kỳ. Nội tình xứ Mỹ chia rẽ trầm trọng và đảng Dân Chủ đang hy vọng sẽ thắng lớn vào tháng 11/2018.

Trong khi đó thị trường chứng khoáng Thượng Hải rơi -27%. Đồng Nhân Dân Tệ xụt -9%, tuy nhờ vậy mà đòn áp thuế hàng mua từ Trung Quốc của Trump mất phần nào hiệu quả nhưng  lại nằm ngay ngưỡng ồ ạt chảy máu ngoại tệ giống như năm 2015. Nền kinh tế Trung Quốc chậm lại, và nội bộ nước Tàu có dấu hiệu rạn nứt vì chống đối ông Tập thu tóm quyền lực.

Nhưng Bắc Kinh cũng không thể khiến ông Tập yếu thế trong khi đang chiến tranh mậu dịch với Mỹ; ngược lại ông Tập cũng nhân cơ hội này biện minh cho nhu cầu phải có một lãnh tụ mạnh và quyết đoán. Cho nên từ đây cho đến tháng 11 lá bài lật ngữa kế tiếp là phe ông Trump hay phe ông Tập sẽ lung lay trong nội bộ từng quốc gia.

Khi đó nếu một bên bỏ cuộc (chịu xuống nước) thì…hết chuyện. Nhưng cũng còn vài lá bài chưa lật nên chỉ đồn đoán: ông Tập đi Âu Châu vào tháng 07/2018 lôi kéo EU chống Trump nhưng lại về tay không; ngay sau đó Jean-Claude Juncker sang Mỹ ôm hôn ông Trump thắm thiết cho rằng lịch sử thương mại giữa hai khối đã sang trang. Nếu thật sự EU vì bị Trung Quốc chơi xấu nên nay hợp tác với Hoa Kỳ trong Chiến Tranh Thương Mại thì Bắc Kinh nguy to.

Trung Quốc mong cho đảng Dân Chủ thắng lớn trong kỳ bầu cử Quốc Hội sắp tới, nhưng quần chúng và cả hai chính đảng Hoa Kỳ ngày càng bất mãn vì cán cân mậu dịch bất bình đẳng. Cho nên dù đảng nào thắng vào tháng 11 chưa chắc gì ông Trump sẽ dịu giọng, ngược lại ông lại có thể tấn công mạnh để chứng tỏ là ông cứng rắn hơn phe chống đối nhằm chuẩn bị cho lần tái tranh cử 2020.

Liệu ông Trump có dám thấu cáy áp thuế lên 200 tỷ hàng Trung Quốc như từng đe dọa? Viễn cảnh dân Mỹ thất nghiệp, hãng xưởng thua lỗ, kinh tế suy sụp trước năm 2020 có làm ông Trump chùn tay hay không? Bắc Kinh tin rằng nếu đánh lớn dù họ thiệt hại nặng nề hơn (vì kinh tế Trung Quốc lệ thuộc vào xuất cảng sang Hoa Kỳ) nhưng dân Tàu chịu đòn lì lợm hơn Mỹ mập (big fat Americans). Lần cuối khi Bắc Kinh thua cuộc chiến thương mại năm 1860 nước Trung Hoa bị các cường quốc Âu Châu và Nhật Bản xâm lăng, dân chúng Tàu sẽ nhớ mối nhục này để không bao giờ chịu bị chèn ép thêm lần nửa.

Khi đó hai bên chỉ còn đến nước lật ngữa lá bài tẩy. Trump áp thuế lên 500 tỷ hàng nhập cảng từ Trung Quốc. Bắc Kinh trả đũa thổi bùng ngọn lửa bài Hoa Kỳ, phá giá đồng Nhân Dân Tệ, phá rối an ninh trong vụ Bắc Hàn và Đài Loan, v.v… Thế giới sẽ đi vào một cuộc Đại Khủng Hoảng giống như năm 1929.

Cho nên thêm căng tẳng thì Chiến Tranh Mậu Dịch sẽ quyết định tương lai thế giới trong thế kỷ 21. Còn không thì giống như vũ điệu của loài công với hai con đực phùng lông trợn mắt để rồi không có gì hết! Khi đó nước Mỹ cũng giống như con tôm hùm trong nồi nước sôi, Trung Quốc bắt lửa chầm chậm để con tôm hùm ngủ quên đến…chết.

Made in China 2025

Ai cũng biết đến “đường lưỡi bò” và “con đường tơ lụa” vốn thể hiện hai tham vọng lớn của Bắc Kinh trong thế kỷ 21. Riêng đại sách lược “Made in China 2025” trước đây ít được nhắc đến nhưng có thể được xem như bước khởi đầu cho sự trổi dậy của Trung Quốc. “Made in China 2025” ngày càng nổi cộm trong cuộc chiến tranh mậu dịch Mỹ-Hoa vì đây là thời điểm Bắc Kinh muốn thắng cuộc đua dẫn đầu trong 10 ngành công nghệ chủ lực gồm người máy, xe lái tự động, xe điện, trí thông minh nhân tạo, sinh học, hàng không, năng lượng tái tạo, siêu vi tính và điện thoại 5G.

Cựu Cố Vấn Steve Bannon (nay bị thất sủng và sa thải) từng tiên đoán rằng Mỹ chỉ có từ 5-10 năm để ngăn chận đà vươn lên của Trung Quốc còn không thì quá trễ [1]

Tỷ phú Carl Icahn (cựu cố vấn kinh tế cho Trump) nhận xét năm 2016 nếu chiến tranh mậu dịch phải xảy đến thì nên sớm hơn là muộn [2], tức là không thể chờ thêm vài năm nửa khi Hoa Lục đã quá mạnh.

Nhà bình luận Thomas Friedman viết trên báo New York Times ngày 05/02/2018 trong hai ngày thương lượng về mậu dịch vừa xảy ra ở Bắc Kinh, các nhà đàm phán cao cấp Mỹ-Trung đều khẳng định đây là giai đoạn quyết định trên bàn cờ chiến lược của thế kỷ 21 [3]

Riêng người viết nhận xét tham vọng của Bắc Kinh sẽ không ngừng tại đó và gồm 3 bước tiếp nối:

1. Made in China 2025 - Sản xuất từ Trung Quốc 2025
2. Innovated in China 2035 – Phát minh từ Trung Quốc 2035
3. Dominated by China 2050 - Thống trị thế giới 2050;

(2049 cũng là kỷ niệm 100 năm ngày thành lập Cộng Hòa Nhân Dân Trung Quốc).

Các nhà lãnh đạo Bắc Kinh tự tin sẽ thắng Hoa Kỳ trong trận chiến quyết định này. Trung Quốc chi ra 300 tỷ USD vào “Made in China 2025” để thu thập những công nghệ tiên tiến của Tây Phương qua nhiều hình thức như áp lực về thương mại để các công ty nước ngoại quốc phải trao công nghệ; ăn cắp các phát minh từ nước ngoài; đầu tư ồ ạt vào các công trình nghiên cứu; thu dụng các giáo sư tiến sĩ và chuyên viên kỷ thuật lổi lạc gốc Hoa hiện đang sinh sống ở Tây Phương; đầu tư cho hàng trăm ngàn sinh viên xuất sắc sang du học tại những đại học danh tiếng nhất của Âu-Mỹ.

Ngay trong thời điểm quan trọng nhất Hoa Kỳ lại bị khủng hoảng sâu sắc về chính trị; mâu thuẩn lan rộng trong quần chúng; bất hợp tác giữa hai đảng Cộng Hòa và Dân Chủ; không thoát ra khỏi vũng lầy Afghanistan, Iraq và Syria và cuộc chiến chống khủng bố Hồi Giáo; nợ nầng chồng chất; bị phân tâm vì Bắc Hàn và Iran. Nếu nhìn vào bàn cờ trước mắt thì không có gì bảo đảm Mỹ sẽ thắng.

Các nhà thương thuyết Bắc Kinh khẳng định họ sẽ không nhượng bộ trên hai đòi hỏi chính của Trump gồm (1) cắt giảm thâm thủng mậu dịch bớt 100 tỷ USD (2) chậm lại tiến độ đầu tư 300 tỷ USD vào kế hoạch “Made in China 2025” [3]. Họ tin rằng chiến tranh mậu dịch nếu xảy ra dù Trung Quốc sẽ bị thiệt hại nặng nề hơn (vì lệ thuộc vào xuất khẩu sang Mỹ) nhưng sẽ thắng. Kết quả sẽ được định đoạt bởi bên nào lì “chịu đòn” hơn là do mạnh yếu. Chế độ toàn trị sẽ thúc giục đoàn kết người dân Trung Quốc hữu hiện hơn nền dân chủ Tây Phương bị chia rẽ một khi quyền lợi kinh tế của các tập đoàn sản xuất bị xâm phạm, công nhân bị thất nghiệp. Sau hết, các nhà lãnh đạo Bắc Kinh nghĩ rằng Donald Trump với bản chất thương gia sẽ chấp nhận thương lượng hơn là “chơi đến cùng” (nhưng quyết định mới nhất của Trump rút ra khỏi hiệp ước kiểm soát vũ khí nguyên tử với Iran không khỏi khiến nhiều người đặt câu hỏi nhà tỷ phú địa ốc này dám “thấu cáy” đến mức nào?)

Nhiều chuyên gia phê bình Trump tự cô lập ra khỏi tổ chức quốc tế và các nước bạn. Tuy nhiên khiếu kiện ra WTO thường kéo dài 10-15 năm vẫn không kết thúc. Đối với Âu châu giả sử hảng Boeing của Mỹ bị Trung Quốc cấm vận thì Airbus của Pháp-Đức sẽ nhảy vào trám chổ trống dành hợp đồng. Tư bản Trung Quốc mua 10% cổ phần công ty Mercedes-Benz thì Angela Merkel cho là không có gì sai trái trong khi dư luận tại Đức lo ngại công nghệ nồng cốt lọt dần vào tay Bắc Kinh. Riêng về TPP thì nhiều nước tham gia dù tuyên bố nhằm ngăn chận đà bành trướng của Trung Quốc, nhưng thật tình chỉ tìm cợ hội bán thêm hàng sang thị trường Mỹ chớ không hề thay đổi chính sách bang giao và mậu dịch với Hoa Lục.

Các nhà lãnh đạo cáo già như Duterte (Phi), Erdogan (Thổ), Viktor Orban (Tiệp) v.v… nhìn vào gió mạnh chiều nào theo chiều đó chớ không tin vào các tổ chức quốc tế nhất là khi các nền móng của trật tự thế giới đang lung lay. Tranh hùng Mỹ-Trung sẽ được quyết định bằng sức mạnh kinh tế; mậu dịch và đầu tư có sức thu hút mãnh liệt hơn là các thỏa ước trên văn bản.

Một độc giả trên báo New York Times nhận xét Lenin từng phê bình tư bản Tây Phương sẽ bán cả sợi dây thừng treo cổ chính mình; nhưng nước Nga của Lenin kém quá nên không đủ tiền mua dây, còn Trung Quốc khôn ngoan dùng món mồi lợi lộc nhử dần cho đến khi họ siết chặt thòng lọng.

***

[1] Steve Bannon says U.S. in Economics War with China. Reuters, 08/17/2017

[2] ICahn: If we’re going to get into a trade war with China, maybe it is better to do it “sooner”. Business Insiders, 12/22/2016

[3] The U.S. and China Are Finally Having It Out. New York Times, 05/02/2018

[4] China is Set to Take a Hard Line on Trump’s Trade Demands. New York Times, 05/02/2018

Nhận xét về Tập Cận Bình

Tập Cận Bình thay đổi Hiến pháp không giới hạn nhiệm kỳ Chủ tịch nước như trước đây, nhiều người cho rằng vì ông tham quyền cố vị. Có lẻ đúng, nhưng  người viết nghĩ bên cạnh đó là cao vọng của ông để đủ thời gian để trở thành một trong những nhà lãnh đạo lớn nhất của Trung Hoa: Mao Trạch Đông thống nhất Hoa Lục; Đặng Tiểu Bình canh tân Trung Quốc; Tập Cận Bình đưa Trung Hoa trở lại ngôi vị trung tâm hàng đầu trên thế giới.

Viết như vậy không phải nhằm ca tụng họ Tập mà để nhìn lại lịch sử dân tộc: mỗi lần Trung Hoa có một vị hoàng đế hùng tâm thao lược thì Việt Nam bị áp lực nặng nề nhất là khi trên dưới bất hoà, lòng dân ly tán.

Tập Cận Bình năm nay 64 tuổi (so với Trump 71 và Putin 65 tuổi), tức là họ Tập đủ năng lực lãnh đạo Trung Quốc thêm 15 năm nữa. Nếu khi đó GDP của Tàu qua mặt Mỹ, Hoa Lục khống chế biển Đông, thống nhất Đài Loan và đại kế hoạch Con đường Tơ Lụa thứ nhì diễn tiến tốt đẹp thì sử sách Trung Quốc chắc hẳn sẽ khắc ghi công trạng hàng đầu cho họ Tập.

Trái với Trump nóng nảy và Putin chỉ muốn thỏa mãn tự ái dân tộc của nước Nga nhưng lại khiến quốc gia bị cô lập và rơi dần vào quỹ đạo của Trung Quốc, Tập Cận Bình trầm tĩnh và tự tin nơi tương lai sẽ thuộc về Hán tộc nên dám chọn những bước đi nhanh và táo bạo:

1. Tập trung quyền lực và đặt tính chính danh của nhà nước trên nền tảng sử dụng người tài để lèo lái đất nước (meritocracy – nhưng có tài và tham nhũng) thay vì mô hình dân chủ (democracy) của Tây phương.

2. Dù núi nợ khổng lồ nhưng không có dấu hiệu Tập Cận Bình sẽ chậm lại đà phát triển kinh tế. Trái lại tại Trung Quốc lập luận rằng nhờ thặng dư mậu dịch và dân Tàu tiết kiệm rất cao (để dành 40% thu nhập so với Mỹ là 10%) nên Hoa Lục có thể mượn thêm 30% vào đầu tư với điều kiện là không dung dưỡng nợ xấu. Tình trạng nợ nần ở Trung Quốc từ mức độ nguy hiểm vào năm 2016 nay cải thiện thành đáng quan ngại. Nếu quả thật Hoa Lục có thể gánh thêm nợ để thúc đẩy tăng trưởng mà không khiến kinh tế bị sập thì rất có thể sẽ qua mặt Hoa Kỳ trong những năm 2022-25.

3. Đạt chỉ tiêu “Made in China 2025” tức là Hoa Lục sẽ phát triển ngang hàng hay qua mặt Âu-Mỹ-Nhật trong mọi ngành công nghệ mũi nhọn bao gồm viễn thông thế hệ 5G, trí thông minh nhân tạo, siêu máy tính và năng lượng tái tạo, đồng thời tiếp tục làm công xưởng khổng lồ cho thế giới.

4. Tình trạng lão hóa tại Trung Quốc đã bắt đầu nhưng chưa đến nỗi trầm trọng trong vòng 15-20 năm nửa. Nếu kế hoạch hiện đại hóa hoàn thành thì năng suất lao động sẽ tăng đủ để nuôi số người già trong tương lai.

5. Nhiều chuyên viên quân sự Mỹ tiên liệu rằng đến khoảng năm 2021 hải quân Trung Quốc sẽ đủ mạnh để đẩy lùi hạm đội của Hoa Kỳ ra ngoài chuỗi đảo thứ nhất nhằm khống chế biển Đông và phong tỏa Đài Loan trong trường hợp căng thẳng gia tăng.

Năm điểm nói trên mất 7 năm tức là không còn xa nữa và chiếm ½ nhiệm kỳ nếu họ Tập tiếp tục lãnh đạo cho đến khi 80 tuổi. Phần còn lại sẽ cũng cố và phát triển Con đường Tơ Lụa nối liền hai lục địa Á-Âu trong đó Bắc Kinh sẽ nắm vai trò trung tâm như tên gọi Trung Quốc trước đây.

Nhưng quan trọng hơn mọi chiến lược quốc tế khi Tập Cận Bình muốn chứng minh rằng nền dân chủ tự do và kinh tế thị trường do Tây phương quảng bá từ 300 trăm năm nay không phải là mô hình duy nhất cho phát triển; trái lại, tập trung lãnh đạo vẫn có thể đi đôi với tự do kinh doanh nếu biết sử dụng nhân tài (meritocracy). Cho đến nay đại đa số các nhà nghiên cứu vẫn hoài nghi về mô hình phát triển của Trung Quốc thì tham vọng của Tập Cận Bình là chứng minh bằng thành quả thực tế chớ không tranh cải lý thuyết. Cho dù lợi tức đầu người dân Trung Quốc không qua mặt Hoa Kỳ và Âu Châu, nhưng GDP lớn hơn cũng đủ làm khuynh đảo thế giới.

Việt Nam đang chuẩn bị gì cho tương lai đó khi thế nước yếu?

Chiến tranh mậu dịch

Donald Trump có lối tuyên bố thẳng thừng trên Twitter như “Mỹ dễ dàng thắng chiến tranh mậu dịch vì nếu đã thua lỗ 100 tỷ với nước nào thì ngừng buôn bán với nước đó - vậy là xong.” [1]  nên bị phe chống Trump cho rằng phát biểu như vậy là ngu xuẩn hay dối trá về mức độ phức tạp của nền kinh tế toàn cầu.

Tuy nhiên nếu đào sâu một hay hai lớp thì mới thấy phần nào sự thực bên dưới lớp vỏ bọc thô thiển này: Mỹ xuất cảng sang Trung Quốc 130 tỷ USD trong khi nhập cảng 506 tỷ USD; Mỹ đòi áp thuế 50 tỷ hàng nhập cảng nên Bắc Kinh dọa ngược lại 50 tỷ; nay Trump “tố” gấp đôi tăng áp thuế thêm 100 tỷ, nếu Trung Quốc trả đủa thì mức cao nhất chỉ đến mức 80 tỷ, còn trường hợp Trump “thấu cáy” lên 300 tỷ thì Hoa Lục không đủ hàng nhập cảng từ Mỹ để đánh thuế!

Bắc Kinh có thể chọn bán ra trong tổng số 1100 tỷ USD đầu tư vào nợ công phiếu của Mỹ khiến đồng đô-la sụt giá và Hoa Kỳ khó mượn nợ hơn. Nhưng Mỹ kim xuống giá lại giúp hàng xuất cảng của Hoa Kỳ giá rẻ, còn Trung Quốc thua lổ trước mắt khi giá trị công phiếu Mỹ bị sụt giảm nặng trên thị trường tự do. Hơn nửa tiền thu vào không dám mang về Trung Quốc vì sợ “thất thoát” hay khiến tăng lạm phát nên bắt buộc phải dùng để mua công phiếu của Nhật hay Âu Châu; điều này sẽ khiến đồng Yen và Euro tăng giá làm hàng Âu-Nhật trở nên mắc mỏ khiến hai khối này giận dữ trả đủa. Sau hết vào mỗi lần thế giới bị xáo trộn thì các nước dư tiền như Ả Rập và vùng Đông Nam Á lại đua nhau mua thêm công phiếu Hoa Kỳ vì chọn mặt gởi vàng (!) khi tình hình nhiễu nhương. Oái ăm thay điều này sẽ giúp cho lãi xuất tại Mỹ xuống thấp và tiền đô-la tăng giá trở lại!

Biện pháp khác là nhắm vào các nguồn xuất cảng chủ lực từ Hoa Kỳ trong đó có nông phẩm và máy bay. Riêng về đậu nành thì trên thế giới không nước nào sản xuất nhiều bằng Mỹ nên không đủ đậu nành đắp vào khoảng trống; đầu nành lên giá thì thịt heo bên Trung Quốc cũng tăng khiến dân Tàu sẽ than phiền.

Trung Quốc trước nay lợi dụng sự cạnh tranh giữa Airbus và Boeing để ép giá và bắt chuyển giao công nghệ. Airbus đang ngỏ ý sản xuất A380 bên Trung Quốc và sẽ hưởng lợi nếu Boeing bị áp thuế. Tuy nhiên chỉ mới vào tháng 01/2018 Trump đã gián tiếp cảnh cáo Airbus bằng cách đòi đánh thuế 300% lên Bombardier là công ty hùn hạp với Airbus [2], mức thuế này sau đó bị cất lại nhưng cũng đủ để hù dọa Airbus đừng lợi dụng tranh chấp mậu dịch Mỹ-Trung nhằm thu lợi thì sẽ bị vạ lây.

Tương tự như thế việc dọa áp thuế 25% lên thép nhập cảng vào Mỹ chỉ là “dằn mặt” nước bạn đừng một mặt trông cậy Hoa Kỳ bảo đảm an ninh mặt khác mở cánh cửa sau mời Trung Quốc vào chơi xấu Mỹ, như khi Hoa Kỳ tăng thuế thép Trung Quốc thì Mexico, Nam Hàn và Việt Nam đã để tư bản Tàu chuồn thép vào nước nhằm bán sang Mỹ theo ngõ hậu.

Một điều mà mọi người kể cả các đối thủ nặng ký như Tập Cận Bình vẫn phân vân không hiểu là liệu ông Trump khùng hay đang đánh võ khùng! Con người ông Trump có vẽ huênh hoan bốc đồng mà không thâm trầm sâu xắc, nhưng xét bên dưới các phát biểu nông cạn thì hình như ông có chuẩn bị bàn cờ. Nhưng cũng không thể đánh giá ông cao hơn tầm cỡ để khỏi bị hố, cho nên mờ mờ ảo ảo khiến cả bạn lẫn thù vô cùng bối rối: ông đánh võ khùng đã vô cùng nguy hiểm, lỡ mà ông khùng thiệt lại còn đáng sợ hơn nhiều!

[1] When a country (USA) is losing many billions of dollars on trade with virtually every country it does business with, trade wars are good, and easy to win. Example, when we are down $100 billion with a certain country and they get cute, don’t trade anymore-we win big. It’s easy! – (Trump 03/02/2018)

[2] The Bombardier-Boeing dispute and the Chinese factor – by Danny Lam, 10/19/2017

Chiến lược đá phiến và an ninh Biển Đông

Nhờ vào dầu đá phiến nên Hoa Kỳ vào thập niên trước đây phải nhập cảng 57% dầu thô nay chỉ còn 20% [1]. Đến năm 2022 Mỹ có thể trở thành nước xuất cảng khí hóa lỏng hàng đầu trên thế giới [2]. Hai sự kiện này có khả năng làm thay đổi khung cảnh địa chính trị toàn cầu, cho đến nay một chiến lược mới về dầu hỏa tuy chưa định hình nhưng đang được các chuyên gia chú tâm nghiên cứu [3].

Cụ thể là chính sách ngoại giao và quốc phòng của Mỹ từ sau thập niên 1970 đặt trọng tâm vào an ninh của hai con đường hàng hải huyết mạch vận chuyển dầu thô theo ngã Địa Trung Hải – Đại Tây Dương và Địa Trung Hải – Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương (trong đó có biển Đông). Nay Hoa Kỳ tiến gần đến tự túc về nhiên liệu thì giá trị chiến lược của hai thủy lộ này cũng theo đó giảm dần. Nói cách khác Mỹ có thể sẽ yêu cầu những quốc gia nằm dọc theo hai đường biển này (trong đó có Việt Nam) phải chia sẻ trách nhiệm và chi phí duy trì an ninh thay vì cáng đáng phần lớn như trước đây [4].

Tưởng nên so sánh kế hoạch Nhất Đới Nhất Lộ của Bắc Kinh hiện giờ với hai đường biển nói trên: cả hai tuy rất khác biệt nhưng nhằm chung mục đích bảo đảm an ninh nhiên liệu và thương mại cho hai nền kinh tế lớn nhất và nhì trên thế giới. Trong khi Trung Quốc ngày càng mua thêm dầu thô nhập cảng từ bên ngoài thì Hoa Kỳ lại nhanh chóng thoát ra khỏi sự lệ thuộc đó.

Ngược lại Nhật và Nam Hàn có được hậu cần tiếp tế thứ nhì từ Mỹ qua ngã Thái Bình Dương trong trường hợp Ấn Độ Dương và Biển Đông bị phong tỏa. Âu Châu và các nước cận Nga có thêm nguồn cung cấp khí hóa lỏng qua Đại Tây Dương nếu bị Nga bắt chẹt như từng làm năm 2013.

Một ưu điểm quan trọng khi dầu đá phiến chỉ cần vài chục triệu USD và một hai năm để khai thác quặng mỏ mới thì dầu trên biển hay dưới tuyết thường tốn trên 500 triệu USD và hàng chục năm trời mới bắt đầu sản xuất (đây là chưa tính đến các rủi ro chiến tranh hay thiên tai). Cho nên dầu đá phiến được ví như nhiều vòi nước nhỏ, khi cần thì nhanh chóng vặn lên còn không thì bớt lại theo nhu cầu của thị trường quốc tế. Nhờ vậy Hoa Kỳ và thế giới đã không trải qua cuộc khủng hoảng nhiên liệu khi có biến động chính trị ở những quốc gia sản xuất dầu hỏa quan trọng như Venezuala và Lybia.

Đây là bàn cờ lớn với ảnh hưởng toàn bộ thế giới trong thập niên tới đây.

[1][2] All hail the shale. The Economist, 03/17/2018

[3] Windfall: How the New Energy Abundance Upends Global Politics and Strengthens American’s Power. Meghan O’Sullivan, 2017

[4] Shale 2.0 – Is there a geopolitical dark side? National Interest 02/28/2018

Áp dụng mô hình Trung Quốc vào các nước đang mở mang

 “Tại Đại hội toàn quốc lần thứ 19 của đảng Cộng sản hồi tháng 10 vừa qua, chủ tịch Tập Cận Bình đã trình bày hệ thống cai trị của Trung Quốc như một hình mẫu để các quốc gia khác mô phỏng theo. Các nhà lãnh đạo muốn “thúc đẩy sự phát triển trong khi vẫn duy trì nền độc lập của mình” nên nhìn vào Trung Quốc như “một lựa chọn mới”, ông Tập nói” [1].

Câu hỏi đặt ra là Trung Quốc phát huy mô hình đó như thế nào ra quốc tế?

Tuy chưa có tài liệu phân tích từng bước chiến lược của Bắc Kinh trong lãnh vực này, nhưng diễn biến tại nhiều nước đang mở mang ở Đông Nam Á, Nam Á, Phi Châu và tại những nước công nghệ ở Âu và Úc Châu cho thấy một kế sách lâu dài đang được định hình.

Nhưng trước hết, thế nào là mô hình Trung Quốc?

“Mô hình Trung Quốc có một số đặc điểm chủ yếu, bao gồm chế độ cai trị chuyên chế dựa trên ý niệm về sự ổn định; chính sách công nghiệp và tài chính do nhà nước dẫn dắt; đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng; công nghiệp hóa nông thôn hậu thuẫn bởi nông nghiệp quy mô nhỏ; và sự mở cửa cho thương mại và công nghệ nước ngoài” [2].

Bắc Kinh không áp dụng toàn bộ nhưng chọn lọc vài chủ điểm trong mô hình trên mang ra áp dụng một cách thuần nhất vào các nước đang phát triển như sau:

1.      Chế độ cai trị dựa trên ý niệm về sự ổn định (tức là cộng sản, độc tài hay dân chủ đều o.k. miễn là có nền chính trị ổn định để buôn bán với Trung Quốc).

2.      Chính sách công nghiệp và tài chính do nhà nước dẫn dắt (tức là kinh tế do nhà nước dẫn dắt càng nhiều thì càng thuận lợi cho Trung Quốc thao túng).

3.      Đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng (tức là tạo thuận lợi để Trung Quốc đầu tư vào hạ tầng của mỗi quốc gia trong kế hoạch Nhất Đới Nhất Lộ).

4.      Mở cửa cho thương mại và công nghệ nước ngoài (tức là tạo thuận lợi cho Trung Quốc khai thác tài nguyên và bán hàng tiêu dùng).

Chủ trương của Trung Quốc là không can thiệp chính trị và quân sự nhằm vận động quảng bá cho một ý thức hệ. Nếu diễn giải theo ngôn từ của Tập Cận Bình thì lập trường này trái ngược với Tây Phương vốn quảng bá sự phát triển của nền dân chủ tư do (liberal democracy) qua các tổ chức quốc tế như IMF, World Bank, NATO, và các tổ chức phi chính phủ như Human Rights Watch, Ký giả không biên giới, v.v. khiến nhiều quốc gia mất đi sự độc lập của mình trong đó có các nước Đông Âu, Thổ Nhĩ Kỳ, Iran, Phi Luật Tân (Phillipines), Mã Lai (Malaysia), Thái Lan, Cam-Bốt, Bangladesh, Pakistan… Chỉ khi nào không bị xáo trộn đột ngột về chính trị thì các quốc gia mới có ổn định xã hội để phát triển kinh tế.

Chủ trương nói trên không chỉ nhằm hấp dẫn các nhà độc tài vốn không muốn bị áp lực phải thay đổi, mà còn dựa trên kinh nghiệm quá khứ của chính Trung Quốc qua cuộc Cách Mạng Văn Hóa đẫm máu, và bài học hiện tại từ các cuộc Cách Mạng Hoa Nhài dẫn đến thảm họa nhân đạo ở Syria, Lybia và kinh tế trì trệ ở Ai Cập, Tunesia… Nói một cách khác, Bắc Kinh ngày nay không chống đối nền dân chủ nhưng phản đối việc can thiệp thực hiện nền dân chủ như một mô hình đồng nhất (one size fits all) lên mọi quốc gia mà không quan tâm đến các đặc thù văn hóa, lịch sử và xã hội.

Tiêu biểu cho lập trường này là quan hệ giữa Trung Quốc với Miến Điện: tuy trước đây Bắc Kinh hậu thuẩn cho chế độ quân phiệt, nhưng khi cánh dân chủ thắng thế thì Hoa Lục sẵn sàng làm việc với bà Aung San Suu Kyi để tiếp tục trao đổi mậu dịch. Khi bà Aung San Suu Kyi bị Tây Phương lên án mạnh mẽ vì không bảo vệ cho thiểu số đạo Hồi người Rohinya, Bắc Kinh im lặng thúc đẩy cho một giải pháp giữa Miến và Bangladesh, qua đó nâng cao vai trò của Trung Quốc vào lúc Âu-Mỹ cô lập Naypyidaw.

Nhìn ra tương lai, hiện Trung Quốc đang ủng hộ nhà cầm quyền độc tài tại Venezuala, nhưng nếu Tổng Thống Maduro bị lật đổ thì Bắc Kinh sẵn sàng làm đối tác thương mại lớn nhất để tiếp tục đầu tư và mua dầu từ chính quyền mới.

Tuy nhiên Bắc Kinh sẽ từ bỏ chính sách không can thiệp nếu quyền lợi chiến lược bị xâm phạm, chẳng hạn như Trung Quốc không thể nào chấp nhận cho Bắc Hàn hay Việt Nam thay đổi thể chế. Hoa Lục cũng sẵn sàng dùng quyền lực nhọn (sharp power) theo cách tung tiền chi phối nền chính trị nội bộ của Úc và Tân Tây Lan (New Zealand) nhằm thay đổi lập trường của hai nước này về Biển Đông theo hướng có lợi cho Trung Quốc; hay dùng áp lực kinh tế ra quốc tế nhằm cô lập Đài Loan và Đức Đạt Lai Lạt Ma; hoặc dùng mậu dịch để trừng phạt Na-Uy, Nhật, Nam Hàn và Phi Luật Tân khi có những va chạm về địa chính trị hay nhân quyền.

Một điểm cần quan tâm là sau Chiến Tranh Lạnh nhiều nước tuy độc tài nhưng vẫn phải khoát tấm bình phong dân chủ vì cần giao dịch với Âu-Mỹ. Nhưng chỉ trong hai năm gần đây, Tổng thống Duterte của Phi và Hunsen của Cam Bốt dựa vào chiếc dù thương mại và chi viện của Trung Quốc để không còn dấu giếm mà ra mặt đối kháng với Tây Phương nhằm thẳng tay đàn áp trong nước. Diễn biến tương tự nhưng ở góc độ khác biệt khi Edorgan của Thổ Nhĩ Kỳ, Viktor Orban của Hung Gia Lợi (Hungary) và Duda của Ba Lan chống đối mô hình dân chủ tự do (liberal democracy) của Tây Âu thay vào đó bằng mô hình dân chủ phi tự do (illiberal democracy) mang màu sắc Hồi giáo hay dân tộc chủ nghĩa.

Nói chung là sức mạnh kinh tế của các nước dân chủ không tăng trong khi Trung Quốc nhảy vọt. Lượng hàng hoá sản xuất từ Mỹ chiếm 50% toàn cầu năm 1945, đến nay còn 16% và dự trù chỉ 11% trong khi Hoa Lục sẽ là 30% vào 2050 [3]. Trái với nhận định của những chuyên gia Tây Phương, mô hình phát triển của Trung Quốc (tóm tắt bằng một chữ “sale”) có mãnh lực thu hút tưởng chừng không thể cưỡng lại để các nước đang phát triển có “một lựa chọn mới” nhằm ổn định chính trị và phát triển thành những nền kinh tế chư hầu (satellite economies) trong kế hoạch Nhất Đới Nhất Lộ của Bắc Kinh.

***

[1] [2] Trích nguyên văn từ: http://www.viet-studies.net/kinhte/ChinaSolitaryModel_Bardhan_trans.html – Người dịch: Huỳnh Hoa.

[3] Destined for war: Can America and China Escape Thucydides’s trap? – Tác giả: Graham Allison.

Thế mạnh kinh tế Trung Quốc

Đồ Nhật trong thập niên 50-60 giống như xe hơi và điện thoại của Nam Hàn vào thập niên 80-90 bị xem là hàng nhái và rẻ tiền. Nhưng đến nay “made in Japan” đồng nghĩa với bền, đẹp và chất lượng trong khi các công ty Samsung, Hundai đã tiến lên ngang hàng với Apple, Toyota và vượt xa Nokia, Peugeot…

Trung Quốc tự tin rằng họ đủ khả năng đi theo bước chân các con rồng Đông Á. Chẳng những thế, khi nền kinh tế Nhật-Hàn trưởng thành nhưng vì dân số giới hạn nên chỉ nhắm vào giá trị gia tăng, trái lại Hoa Lục có 1.5 tỷ người để vét sạch từ thượng vàng đến hạ cám. Nói cách khác, nền kinh tế Trung Quốc đủ nhân lực sản xuất hàng hóa từ chất lượng cao bán sang Âu-Mỹ cho đến đồ dởm, hàng giả và độc hại đổ sang Việt Nam, Lào, Cam Bốt, Phi Châu, Nam Á…

Trong lúc Hoa Kỳ bận rộn tốn kém 1500 tỷ USD cho “trật tự thế giới” ở Trung Đông thì tivi, xe gắn máy, điện thoại từ Trung Quốc lặng lẽ tràn ngập Iraq, Syria, Afghanistan cả trong chiến tranh lẫn giai đoạn tái thiết. Gần đây nhất nhà độc tài Mugabe vốn thân thiết với Bắc Kinh bị lật đổ nhưng người viết tin rằng nền kinh tế Zimbabwe sẽ không vì thế chuyển hướng sang Tây Phương: thứ nhất do giai đoạn khủng hoảng chính trị sắp tới tạo thêm cơ hội để Trung Quốc mua bán quyền lực, thứ hai vì dân chúng chuộng hàng rẻ, thứ ba nhận tiền từ Bắc Kinh không phải kèm theo các điều kiện rắc rối về dân chủ nhân quyền.

Đôi khi Hoa Lục gặp chống đối từ phía quần chúng như ở Miến Điện – Phi Châu, hay bị mất vốn đầu tư dầu hỏa sau cách mạng Lybia. Nhưng những trở ngại này chỉ tạm thời rồi sau đó thương mại một chiều tiếp tục phát triển mạnh. Điều Tây Phương không nhận ra là dân chúng các nước kém mở mang ưa chuộng tiêu thụ hơn là dân chủ, nên những nhà độc tài và hậu độc tài tại Phi, Miến, Thái, Lào, Cam Bốt chuyển trục sang Bắc Kinh ngày càng nhiều mà không bị sự chống đối rầm rộ của quần chúng. Chẳng ai ưa Trung Quốc nhưng dại gì chê tiền và hàng hóa rẻ!

Báo chí Tây Phương phê bình Trung Quốc đi đến đâu mang theo công nhân sang đó nên không tạo công ăn việc làm cho người bản xứ. Nhưng hai khía cạnh ít được nhắc đến: (1) trước đây các nước thực dân Âu Châu cũng đem dân sang sinh sống tại những quốc gia thuộc địa nhưng chỉ để làm chủ vì ít người; nay Trung Quốc xuất cảng cả thầy lẫn thợ nhờ dân đông: nhiều thanh niên người Hoa sang Phi Châu làm việc vài năm để dành tiền trở về quê cưới vợ, có người lại mang cả gia đình trở ra nước ngoài làm ăn vì có nhiều cơ hội buôn bán hơn tại Trung Quốc; (2) người Hoa ăn ít làm nhiều (sau buổi cơm chiều họ trở lại làm việc đến khuya) trong khi dân bản xứ ăn nhiều làm ít (5 giờ chiều là ngong ngóng về nhà) nên thuần túy trên phương diện thương mại xí nghiệp nào cũng muốn đem theo công nhân Trung Quốc.

Một lợi thế lớn khác khi người gốc Hoa có mặt ở Hoa Kỳ, Âu Châu, Nam Mỹ và Đông Nam Á từ hàng trăm năm nay nhưng vẫn giữ được ngôn ngữ của họ. Người gốc Hoa tốt nghiệp từ những đại học giỏi nhất, thành công suất sắc về nghiên cứu, kỹ thuật và trên thương trường. Đa số không thích nền chính trị Trung Quốc nhưng làm việc lương cao, cơ hội thăng tiến nhiều và đồ ăn hợp khẩu vị nên vẫn có một số người hợp tác. Một số đông khác tuy sống tại Hoa Kỳ, Âu Châu, Canada, Úc, Nam Mỹ nhưng móc nối làm ăn với người Hoa ở Trung Quốc, Đài Loan, Mã Lai, Thái Lan, Việt Nam để xây chợ, hướng dẫn đầu tư địa ốc, du học, du lịch, di dân và rửa tiền. Nhờ người đi trước dẫn đường nên tiền bạc từ Trung Quốc thâm nhập sâu và rộng hơn ảnh hưởng của Tây Phương ra khắp thế giới.

Gần đây các công ty Trung Quốc đầu tư vào Hollywood: nhiều phim do tài tử danh tiếng như Tom Cruise hay Matt Demon do Alibaba, Hua-Hua bỏ vốn (xin để ý xem phần đầu phim thì sẽ thấy). Victoria Secret cũng vừa mở một cuộc trình diễn áo sexy lộng lẫy tại Thượng Hải. Những nhà vẽ kiểu thời trang, điện ảnh, kinh doanh, tài chánh quốc tế ngày càng chú trọng đến thị trường Hoa Lục nên không lạ nếu trong vòng 10, 20 năm nữa Thượng Hải sẽ trở thành một trung tâm tài chánh và văn hóa ngang hàng với New York, Paris, London trên mọi phương diện.

Người Việt xem hàng Trung Quốc là đồ dỡm, hàng nhái. Ngược lại các kỹ nghệ gia hàng đầu khắp thế giới đều không dám xem thường mà lại đánh giá Hoa Lục sẽ bắt kịp, ngang hàng hay qua mặt Âu-Mỹ trong các ngành công nghiệp mũi nhọn như Thông minh nhân tạo (Artificial Intelligence), Năng lượng tái tạo (Renewable Energy) và Siêu máy tính (Supercomputer). Những công ty Alibaba, Baidu, Tencent chạy theo sát nút Amazon, Facebook, Google về cả tính năng động lẫn doanh thu và giá trị cổ phiếu như những con gà đẻ trứng vàng cho nền kinh tế Trung Quốc. Hảng điện thoại Huawei đã tiến lên hàng thứ 3 và ngấp nghé chờ Apple hay Samsung vấp phạm lỗi lầm để chiếm hàng thứ 1 như các công ty Motorola, Nokia, Blackberry từng bị giết chết trước đây.

Made in China gồm đồ giả, hàng ăn cắp, nhưng muốn ăn cắp cũng phải có … trình độ! Kỹ sư Trung Quốc sao chép kiểu mẫu xe hơi, hỏa tiễn, máy bay, tàu chiến, máy tính, xe lửa điện, lò nguyên tử… vì họ đủ căn bản thực dụng về kỹ thuật (tuy không hạng nhất nhưng đủ xài), siêng năng và đói ăn (dịch cụm từ hungry của Silicon Valley tức tham lam, năng động và sáng tạo chớ không phải thiếu ăn). Đây là chưa kể đến những lãnh vực không sáng tạo kỹ thuật nhưng cần nhiều khả năng chuyên môn về quản trị (management), tiếp thị (marketing), hạ tầng (logistic)… vô cùng phức tạp ở những đại công ty tầm vóc như Alibaba, Huawei, ZTE. Trong khi đó người Mỹ bản xứ ít chịu lên đại học, hay đi học thì theo các ngành luật, nghệ thuật, báo chí mong dùng mồm miệng đỡ tay chân thay vì chịu khó học toán.

Mỹ-Trung phải đối diện với hai vấn nạn giống nhau (1) một số đông dân chúng sẽ về hưu (2) khoảng cách giàu nghèo giữa các đô thị ven biển và vùng sâu nội địa tăng vọt tạo ra bất mãn. Nhưng tại Hoa Kỳ đa số người sắp hưu trí trước đây để dành tiền quá trễ nên nay chỉ còn cách bỏ phiếu đòi nhà nước tăng trợ cấp, còn những người mất việc trong nội địa thà lãnh tiền thất nghiệp còn hơn đi làm với đồng lương tối thiểu. Cho nên Mỹ núi nợ ngập đầu mà không đại diện dân nào dám đề nghị cắt giảm chi tiêu. Trái lại tại Trung Quốc về hưu trợ cấp ít nên dân chúng từ lâu quen để dành tiền; ở nông thôn không có việc làm thì di cư ra thành phố làm việc chấp nhận đồng lương rẻ mạt. Chỉ cần Bắc Kinh ngăn được bạo loạn không bùng nổ thì Trung Quốc sẽ tiếp tục phát triển kinh tế theo kiểu thượng vàng (với lớp chuyên gia thành thị) hạ cám (bằng đám công nhân rẻ mạt từ nông thôn) – cho đến nay không có dấu hiệu nào cho thấy Đảng Cộng sản TH mất khả năng kiểm soát.

Hai nước Nhật-Hàn lệ thuộc lâu dài vào xuất cảng vì ít dân nên thị trường tiêu thụ nội địa không đủ lớn. Trung Quốc tiêu thụ nội địa hiện chỉ 40% GDP (so với Âu-Mỹ từ 60-70%) nên đang muốn chuyển hướng tránh lệ thuộc vào nước ngoài. Quá trình này gian nan như con cua đang lột vỏ, nhất là khi núi nợ lên đến 300% GDP, nền kinh tế Hoa Lục có thể bị mất trớn (slow growth) hay sụp ổ gà (khủng hoảng) nhưng khó lọt hố (abyss). Tiềm năng sản xuất và tiêu thụ của Trung Quốc còn rất lớn cho nên doanh nghiệp nước ngoài vẫn thèm thuồng nhảy vào cho dù đã nhiều lần ôm đầu máu rút lui hay bị chèn ép phải trao kiến thức kỹ thuật, đúng như Lenin đã nhận xét: tư bản sẳn sàng bán sợi dây thừng treo cổ họ nếu có lợi. Tập Cận Bình chỉ cần làm vài việc: (1) giữ cho dân Tàu đừng nổi loạn; (2) tạo cơ hội cho các tập đoàn thuộc diện con gà đẻ trứng vàng tăng trưởng nhưng không cho đè bẹp và giết chết tính cạnh tranh của những công ty nhỏ đang lên; (3) siết dần tín dụng nhưng không quá nhanh khiến các tập đoàn nhà nước con cưng, quan chức địa phương và thị trường địa ốc sụp đổ; (4) tiếp tục khuyến khích dân Tàu lo làm giàu mà quên đi dân chủ, nhân quyền. Đòi hỏi chứa đầy nghịch lý nhưng nếu ông Tập thành công đưa GDP Trung Quốc lên hàng số 1 có lẽ các chuyên gia Tây Phương phải moi óc xét lại tại sao lý thuyết kinh tế không dự đoán được thực tế. Người viết đồng ý với quan điểm của cựu Cố Vấn Chiến Lược Steve Bannon (người bị Tổng Thống Donald Trump đuổi ra khỏi Tòa Bạch Ốc cách đây không lâu) cho rằng 5 năm tới sẽ quyết định cho cuộc tranh hùng Mỹ-Trung trong thế kỷ 21 vì sau đó sẽ quá trể để Hoa Kỳ ngăn chận đà tiến của Bắc Kinh thành siêu cường hạng nhất 10-15 năm sau đó.


Điều đáng quan tâm là Bắc Kinh tuy khuyến khích cạnh tranh giữa các tập đoàn trong nước nhưng sẽ ngăn trở năng lực cạnh tranh tại các nước ở Đông Nam Á, Nam Á và Phi Châu để biến những quốc gia này thành nền kinh tế chư hầu cho Trung Quốc – với sự đồng lõa của các nhà cầm quyền trong mỗi nước

Tại sao kinh tế Trung Quốc không bị khủng hoảng?

Liên tục trong suốt 30 năm có rất nhiều dự đoán kinh tế Trung Quốc sẽ sụp, gần đây nhất vào năm 2015-16 khi Hoa Lục ồ ạt chảy máu ngoại tệ trong khi tổng số nợ quốc gia tăng nhanh chóng mặt. Nhưng đến 2017 mức tăng trưởng trở lại 6.7% cho dù độ đáng tin của thống kê rất kém. Nhiều người cho rằng Tập Cận Bình tạm ổn định thị trường cho đến hết kỳ Đại hội Đảng rồi sau đó… tính sổ. Núi nợ vẫn là nguy cơ tiềm ẩn lâu dài nhưng nền kinh tế Hoa Lục đã không hạ cánh cứng (hard landing) theo tiên liệu. Câu hỏi đặt ra là tại sao nhiều chuyên gia Tây Phương đã liên tục đánh giá sai lầm về kinh tế Trung Quốc?

Dĩ nhiên nếu bói theo kiểu “ông sẽ chết” lúc nào cũng đúng vì nền kinh tế nào cũng vận hành theo những quy luật nhất định như lên rồi phải xuống (what goes up must come down) hay có vay có trả. Nhưng trái với các định đề trong vật lý, kinh tế là bộ môn khoa học xã hội nên không chính xác và bị tác động bởi chính sách nhà nước (policy) và tâm lý con người (behavioural economics). Sai lầm của những chuyên viên nơi áp dụng cách nhìn chủ quan theo mô hình kinh tế tự do Tây Phương vào nền kinh tế chỉ huy của Hoa Lục.

Âu-Mỹ bị khủng hoảng khi mắt xít yếu nhất (the weakest link) bị đứt, trái lại Trung Quốc chỉ lâm nguy vào lúc mắt xít cứng nhất (the strongest link) lung lay – tức là Đảng Cộng sản mất khả năng kiểm soát. Thí dụ Hoa Kỳ năm 2008 rơi vào Đại suy trầm sau khi Ngân hàng Lehman Brothers yếu nhất trong Top 10 bị phá sản tạo ảnh hưởng dây chuyền đến Citigroup, Merryl Lynch… Khu vực đồng Euro năm 2010 bắt đầu suy sụp do nợ xấu tại nước nhỏ Hy Lạp bị phanh phui rồi từ đó lây lan đến Tây Ban Nha, Ý… Trái lại ở Trung Quốc khi một ngân hàng yếu kém bị lâm nguy thì Đảng Cộng sản hạ lệnh sát nhập vào ngân hàng mạnh, tâm lý hốt hoảng không xảy ra ngày nào thị trường còn tin rằng nhà cầm quyền có đủ khả năng như nhà cái còn bảo đảm được cho nhà con.

Nói cho công bằng không riêng gì tại Trung Quốc mà ngay các chính quyền Tây Phương đều can thiệp ồ ạt để cứu vãn nền kinh tế khi khẩn cấp. Năm 2008 Ngân hàng Trung ương Hoa Kỳ(1) mua nợ địa ốc nhằm tái cấp vốn cho các ngân hàng tư nhân(2) dàn xếp cho ngân hàng mạnh mua lại Lehman Brothers (nhưng không thành)(3) liên tục tung ra nhiều gói kích cầu khổng lồ. Tại Âu Châu IMF đã nhiều lần làm trung gian cho các chủ nợ kéo dài thời hạn trả nợ của các nước Nam Âu, trong khi Ngân hàng Trung ương Âu cắt giảm lãi xuất đến mức âm để thúc đẩy đầu tư và tiêu thụ. Nhưng mục tiêu của các chính quyền phương Tây để ổn định thị trường trong khi tại Trung Quốc nhằm bảo vệ vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Nói cách khác, kinh tế Âu-Mỹ suy sụp dẫn đến xáo trộn chính trị khiến nhiều đảng cầm quyền bị thay đổi, nhưng đối với Đảng Cộng sản Trung Quốc vai trò lãnh đạo bị lung lay là việc không thể chấp nhận được.

Chuyện đời có vay có trả nên ngay cả Đảng Cộng sản Trung Quốc cũng không thể thoái nợ mãi mãi được. Dù vậy, nói theo kiểu bình dân nợ kiếp này không trả hết xin để lại kiếp sau nên khả năng của nhà cầm quyền có thể kéo dài tiến trình này rất lâu như Liên bang Xô Viết mãi đến 70 năm mới sụp. Nền kinh tế Trung Quốc lại rất năng động chớ không trì trệ cho thấy Bắc Kinh nghiên cứu rất kỷ các kinh nghiệm Nga, Nhật và Mỹ để đẩy lùi ngày bị tính sổ (reckoning day).

Bài học thứ nhất từ Nga là không thể cởi trói chính trị và kinh tế cùng một lúc. Bắc Kinh tin rằng chỉ có Đảng Cộng sản mới mang lại ổn định chính trị và xã hội để tạo điều kiện cho thị trường tự do phát huy năng lực cạnh tranh theo những mục tiêu phát triển mà nhà nước đã đề ra. Cho dù vẫn không ai giải thích được kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa là cái gì và chủ trương nói trên chứa đầy mâu thuẫn trong lý luận nhưng thực tế đã giúp Hoa Lục không bị tan rã thành nhiều mảnh như Liên bang Xô Viết trước đây, đồng thời mang đến bước nhảy vọt kinh tế thần kỳ, sự ra đời của nhiều doanh nghiệp mũi nhọn có tính cạnh tranh quốc tế và giúp 1.5 tỷ người Hoa sống đổi đời. Tuy đi đôi với sự tha hóa cùng cực của đảng viên, tham nhũng lan tràn, môi trường bị hủy hoại và khoảng cách giàu nghèo tột bực nhưng đối với Đảng Cộng sản ngay cả những chướng ngại này sẽ không cản trở được tiến trình công nghiệp hóa đưa nước Trung Hoa tiến lên hàng nhất nhì thế giới – và lo tiến lên hạng nhất trước rồi chuyện đâu còn có đó để tính sau!

Nhiều người đã so sánh Trung Quốc với Nhật vào thập niên 70-80 vì sau đó Nhật sa lầy suốt 30 năm dài sau khi bong bóng địa ốc bị vỡ, nợ nần chồng chất và vì tình trạng lão hóa. Bài toán khó cho Bắc Kinh là phải giảm dần mức độ lệ thuộc vào nợ nhưng vẫn duy trì tăng trưởng, không tạo ra thất nghiệp và thị trường địa ốc hạ cánh mềm (soft landing). Lợi tức đầu người tại Nhật vào cuối thập niên 80 gần bằng với Hoa Kỳ trong khi lợi tức đầu người ở Trung Quốc hiện chỉ bằng ¼ của Mỹ. Đối với Bắc Kinh thì đây là lợi thế vì Trung Quốc còn tiềm năng tăng trưởng rất mạnh để giải quyết được bài toán nợ và tình trạng lão hóa. Nói cách khác hiện chỉ có 30% người Hoa ở vùng ven biển là có mức sống cao gần bằng Tây Phương, tức là còn 70% dân chúng hay 1 tỷ người sống trong nội địa sẵn sàng nhận mọi loại công việc với đồng lương cực thấp. Nếu Đảng Cộng sản kiểm soát không để cho tâm lý bất mãn nổ bùng thành bất ổn xã hội thì năng suất lao động của con số 70% rất dễ được cải thiện nhằm tiếp tục thúc đẩy kinh tế tăng trưởng, giải quyết nợ nần, lấp đầy các thành phố chết không người ở, và nâng giá trị gia tăng hàng hoá bù đắp cho tình trạng lão hóa. Tập Cận Bình không đưa ra một chiến lược toàn diện (grand strategy) nhưng ông tự tin có đủ những chìa khóa (tuning knobs) để giải quyết dần dần bài toán vô cùng phức tạp này một khi quyền hành đã tập trung để bảo đảm ổn định chính trị.

Cuối cùng so với Hoa Kỳ thì tổng số nợ của mỗi nước đều chiếm khoảng 300% GDP. Cả hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đều nghiện nợ (addiction to debt) nhưng tăng trưởng tại Hoa Lục từ 5-7% so với Mỹ chỉ 2-3%, tức là Trung Quốc có khả năng trả nợ nhanh hơn. Hai nước đều rơi vào tình trạng phát triển không đồng đều giữa hai khu vực ven biển và trong nội địa, nhưng tại Hoa Kỳ tâm lý bất mãn nổ bùng dẫn đến hỗn loạn chính trị còn ở Trung Quốc vị thế của Tập Cận Bình vững hơn bao giờ hết. Tam quyền phân lập của Mỹ khiến Hành pháp, Lập pháp bị tê liệt, Tư pháp rơi vào những kiện tụng triền miên không bao giờ chấm dứt trong khi nền dân chủ tập trung ở Hoa Lục tạo được chính danh nhờ vào lèo lái đất nước hữu hiệu. Nước nào cũng đầy dẫy các vấn đền nan giải nhưng đa số dân Mỹ không lạc quan cho tương lai vì cảm thấy đất nước đi lệch hướng, còn người Hoa dù bất mãn nhưng tin rằng Trung Quốc qua mặt Hoa Kỳ không còn là chuyện bánh vẽ.

Cho dù kinh tế Hoa Lục có sẽ chiếm 25% hay 40% GDP thế giới không quan trọng bằng việc Trung Quốc qua mặt Mỹ vì đây sẽ là lần đầu tiên kể từ ngày nền dân chủ tự do (liberal democracy) ra đời cho thấy chủ thuyết này không phải là điều kiện tất yếu cho kinh tế phát triển. Cho dù lợi tức mỗi đầu người Hoa chỉ ¼ hay ngang bằng với Tây Phương cũng không quan trọng bằng ảnh hưởng lên kinh tế toàn cầu, giờ đây mới đứng hạng nhì mà đã khiến thế giới nghiêng ngả chớ nói gì đến khi họ lên hàng thứ nhất.

Người viết không tuyên truyền cổ võ cho mô hình Trung Quốc vì khoảng cách giữa dân chủ tập trung và độc tài toàn trị rất mong manh do không có hệ thống kiểm soát. Tuy nhiên để phê bình về Trung Quốc cần có những phân tích sâu sắc hơn là mô hình cổ điển theo lối Tây Phương hiện giờ cho phép.


Các chế độ độc tài bị sụp đổ phần lớn do lãnh đạo bị nịnh thần che mắt. Nay chính Đảng Cộng sản cũng không tin vào con số phát triển 6.7% của họ, nhưng ông Tập mỗi buổi sáng chỉ cần lên mạng đọc báo New York Times (ông Tập từng du học ở Mỹ nên chắc tiếng Anh khá giỏi) cũng đủ thấy những nan đề trong xã hội Trung Quốc. Ông Tập có thể lo âu mất ngủ nhưng xét lại những lá chủ bài trong tay Bắc Kinh hiện sáng sủa hơn Âu-Mỹ rất nhiều, nên chúng ta phải hy vọng ông Tập lại sẽ… tự sướng ngủ quên.

Thất bại của nền tự do và thương mại toàn cầu

Nói cho dễ hiểu, giới thợ thuyền Âu-Mỹ phẫn nộ khi thấy khoảng cách giàu nghèo trong nước tăng vọt, còn các đại gia Trung Quốc và Nga vung tiền đi du lịch và mua địa ốc ở những khu đắt đỏ nhất thế giới như Hồng Kông, Sydney, New York, Vancouver, London, v.v… bơm giá địa ốc lên đến mức mà con cái dân bản xứ không có khả năng và hy vọng dọn về những nơi có trường học tốt và nhiều việc làm này. Mậu dịch toàn cầu giúp cho các nhà cầm quyền độc tài củng cố vị trí, Bắc Kinh có cơ hội trở thành nền kinh tế hàng đầu trong lúc Tây Phương ngày thêm suy yếu.

Gần gũi hơn trong cộng đồng Việt Nam và gác đi quan điểm chính trị, nhiều người tự hiểu tại sao còn giúp đỡ thân nhân khi giá nhà ở Sài Gòn, Hà Nội, Đà Nẳng, Nha Trang, v.v… tăng vọt, giúp tài sản của dân thành phố lên đến hàng trăm ngàn hay nhiều triệu đô-la? Xuất khẩu, du lịch, tiêu thụ nội địa, tiền gởi về Việt Nam và địa ốc không những tạo ra một tầng lớp tư bản đỏ mà còn giúp cho giới trung lưu thành thị trở nên vô cùng khá giả, số người đi du lịch và cho con du học nước ngoài ngày thêm đông lại tự hào rằng có tiền sống ở Việt Nam sung sướng hơn phải đi cày bên Mỹ rất nhiều. Hình ảnh này dẫn đến nhận xét rằng Việt Nam không còn là một quốc gia nghèo, chỉ có rất nhiều người nghèo nhưng vì cơ hội không đồng đều. Trừ những người bỏ thôn quê lên đô thị kiếm sống vô cùng khổ cực, những ai có gốc gác lâu đời ở thành phố nhưng vẫn chật vật đa số vì lo ăn chơi hay không biết toan tính làm ăn chớ không phải do thiếu cơ hội.

Thế giới ngày này rạn nứt theo hai tỷ lệ 50% và 30%. Tại nhiều nước như Trung Quốc và Việt Nam 1/3 dân chúng khá giả trong khi 2/3 còn lại vô cùng nghèo khổ. Ở Âu-Mỹ khoảng 1/2 dân chúng ở các đô thị và vùng ven biển hưởng lợi từ toàn cầu hóa trong lúc 1/2 còn lại bị thiệt thòi. Khoảng cách từ lương bổng cho đến sở hữu địa ốc và chứng khoán tăng vọt khiến chênh lệch giàu nghèo và sự phẫn nộ ngày thêm trầm trọng. Ở Trung Quốc, Việt Nam dân chúng thôn quê biểu tình đòi hỏi quyền lợi còn tại Hoa Kỳ và Tây Âu họ phản ứng bằng lá phiếu chống toàn cầu hóa.


Đây là vấn nạn toàn cầu trong thế kỷ 21.

Ba tiêu chuẩn trong phát triển kinh tế

Một nền kinh tế muốn vững mạnh cần phải hội đủ 3 điều kiện: tăng trưởng (growth), tăng trưởng bền vững (sustainable development) và tăng trưởng đồng bộ (inclusive development). Ba yếu tố này không thể tách rời nhưng xin được trình bày dưới đây như ba khía cạnh riêng biệt để dễ dàng phân biệt.

Tăng trưởng được nhắc đến nhiều nhất vì nhân loại trong mọi hoàn cảnh đều muốn cuộc sống ngày mai tốt đẹp hơn ngày hôm nay. Tại Trung Quốc chỉ tiêu tăng trưởng trong năm 2017 là 6.5%, Việt Nam là 6.7%, còn ở Mỹ trong mùa bầu cử Trump đã hứa hẹn 4%.

Nhưng nếu chỉ nhắm vào các mục tiêu tăng trưởng ngắn hạn chưa đủ vì cũng giống như một lực sĩ dùng thuốc kích thích nhằm thắng một cuộc đua mà để lại nhiều hậu hoạn lâu dài cho sức khỏe. Cho nên tương lai và sự ổn định của một quốc gia còn tùy thuộc vào hai yếu tố gồm tăng trưởng bền vững và tăng trưởng đồng bộ.
Khái niệm về tăng trưởng bền vững nay được chấp nhận rộng rãi theo ý nghĩa không hủy hoại môi trường cho các mục tiêu kinh tế ngắn hạn. Hiểm họa này thấy rỏ tại các quốc gia chạy đua theo tăng trưởng như Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam… nhưng những nước công nghiệp Tây Phương cũng phải gánh vác trách nhiệm về biến đổi khí hậu toàn cầu do hiệu ứng lồng kính. Dù vậy bảo vệ môi trường nói dễ hơn làm khi trên bình diện lớn đụng chạm đến quyền lợi của các đại tập đoàn tư bản, còn đối với giới tiểu thương, nông dân hay thường dân nói chung lo chật vật với cuộc sống trước mắt hơn là quý trọng thiên nhiên. Do đó thực hiện tăng trưởng bền vững tùy thuộc vào chính sách minh bạch cùng sự cộng tác giữa nhà nước, doanh nghiệp, các nhà đầu tư và nhất là ý thức công dân.

Tăng trưởng đồng bộ nói nôm na là khi kinh tế phát triển không thể có một thành phần hưởng lợi lớn trong khi số còn lại chỉ được chia chác chút đỉnh. Lợi tức không đòi hỏi phải san bằng nhưng nếu khoảng cách chênh lệch quá xa sẽ mang lại bất mãn và bất ổn nhất là khi mạng internet giúp loan truyền các thông tin trái chiều vô cùng nhanh chóng. Chênh lệch giàu nghèo là đề tài nổi cộm trong các thế kỷ 19-20 do bóc lột lao động và chính sách thuộc địa, sang đến thế kỷ 21 lại thêm hai yếu tố khác lan rộng từ những quốc gia đang mở mang như Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam… cho đến các nước phát triển Tây Phương: tăng trưởng tập trung tại các đô thị và những vùng ven biển, và trào lưu toàn cầu hóa mang nhiều lợi nhuận cho thành phần học vấn nhưng lại bỏ rơi giới lao động thợ thuyền.

Tình trạng tăng trưởng mất quân bình giúp 300 triệu dân Trung Quốc ở các vùng duyên hải có mức sống gần bằng Âu-Mỹ trong khi 1 tỷ người sống trong nội địa chỉ có lợi tức 1-2 đô la mỗi ngày. Tại Việt Nam dân chúng các thành phố Sài Gòn, Hà Nội, Đà Nẵng, Nha Trang v.v… ngày thêm sung túc còn các thôn xóm miền quê vẫn thiếu thốn miếng ăn. Bên Anh Quốc những người dân sống xa London và các trung tâm kinh tế đã bỏ phiếu cho Brexit. Tại Mỹ giới thợ thuyền của vòng đai han rỉ (the rust belt) dồn phiếu cho Donald Trump.
Chẳng những công ăn việc làm dễ tìm với mức lương cao tại các thành phố mà giá địa ốc ở Bắc Kinh, Thượng Hải, Sài Gòn, Hà Nội, London, New York, Los Angeles v.v… tăng vọt so với sâu trong lục địa khiến mức độ rạn nứt trong xã hội ngày thêm trầm trọng.

Lợi tức của những người có bằng đại học và biết thích ứng với thời đại toàn cầu hóa tăng nhanh trong lúc đời sống của giới lao động thợ thuyền và nông dân ngày thêm chật vật. Điều này dẫn đến một tầng lớp ưu tú (elite) không những ở Âu-Mỹ mà ngay cả tại Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam… cùng với giai cấp quyền thế bay nhảy hay du học ra khắp thế giới trong khi số đông dân chúng ngày càng thêm thua sút. Sự kiện này không phải là mới nhưng cách mạng thông tin internet khiến người ta cảm nhận sự thua thiệt và thổi bùng lên làn sóng công phẫn.


Tình trạng kinh tế tăng trưởng thiếu đồng bộ mang lại những cơn chấn động về chính trị ở Hoa Kỳ và Âu Châu. Tại các nước đang mở mang người dân không có quyền phản đối bằng lá phiếu nhưng nỗi bất mãn về mức độ chênh lệch giàu nghèo trở thành mối đe dọa tiềm tàng cho các chế độ. Đây là một nan đề của thế kỷ thứ 21 mà sau Brexit và Donald Trump đang được quan tâm bàn cãi rất nhiều mà vẫn chưa tìm ra giải pháp.

Chiến tranh tiền tệ (trong đó có Việt Nam)

Chính quyền Trump tố cáo Trung Quốc, Đức và Nhật phá giá đồng bạc để hỗ trợ xuất khẩu khiến dân Mỹ mất việc. Không chỉ các nền kinh tế lớn mà nhiều nước đang phát triển cũng bị nêu tên – trong đó có Việt Nam.
Mục tiêu của Nhật khi nới rộng chính sách tiền tệ nhằm nâng lương bổng và mức tiêu thụ nội địa để thoát ra khỏi tình trạng giảm phát nan giải kéo dài trong nhiều thập niên, nhưng hậu quả khiến đồng Yen hạ giá so với đô-la. Nếu Nhật không thể siết chặt tiền tệ trong lúc này thì sẽ phải mở cửa nhập cảng khí đốt, nông phẩm, máy bay từ Mỹ – những thứ mà Nhật cần và Hoa Kỳ có thể cung cấp để giảm thặng dư mậu dịch và tạo việc làm ở Mỹ.
Đức xuất khẩu hàng thứ ba trên thế giới lại là nước hưởng lợi từ khủng hoảng Euro: số là kinh tế các nước Nam Âu suy sụp khiến đồng Euro mất giá thành ra giúp hàng Đức bán ra quốc tế giá rẻ tạo nên lợi thế so với Hoa Kỳ. Ước tính cho rằng nếu Đức còn giữ tiền riêng thì Đức Kim phải tăng 30-40% để điều chỉnh cán cân mậu dịch. Dù đồng Euro do Ngân Hàng Trung Ương Âu Châu ECB quyết định nhưng Đức là nền kinh tế lớn và nặng cân nhất trong khu vực, cho nên chính quyền Trump mới tố cáo rằng Đức đã thao túng đồng Euro trục lợi.
Trường hợp Trung Quốc phức tạp hơn, vì Bắc Kinh trong vòng hai năm nay đang nâng giá NDT (Nhân Dân Tệ) thay vì hạ giá đồng bạc, bán ra 1000 tỷ USD nhằm ngăn tình trạng chảy máu ngoại tệ khi kinh tế yếu kém nên tư bản đỏ muốn chuyển tiền ra nước ngoài. Tình hình này trái ngược với thời điểm năm 2000 khi Bắc Kinh hạ giá NDT nhằm hỗ trợ xuất cảng nên nhiều chuyên gia cho rằng Trump lỗi thời khi tấn công Hoa Lục. Nhưng ngược lại cánh theo Trump cho rằng trước đây Trung Quốc đã “mượn” (khiến hàng triệu dân Mỹ mất việc) thì nay phải “trả” nhất là khi ngân khố còn nắm giữ 3500 tỷ USD. Nói cách khác đây là lúc Trump bắt chẹt Bắc Kinh để tìm lợi thế khi thương lượng.
Sang đến các nước đang phát triển thì cánh chống TPP đưa ra lý do TPP không có điều khoản về hối suất, trong khi các nước Đông Á nằm trong TPP đều thao túng đồng bạc khiến Hoa Kỳ mất đi 2 triệu việc làm [1]. Nhật, Mã Lai, Singapore bị gọi đích danh, còn Việt Nam cũng bị nhắc đến 6 lần trong tài liệu [1] dưới đây. Lý do chính khiến Obama vận động cho TPP nhằm ngăn chận ảnh hưởng của Trung Quốc, còn lợi ích kinh tế đến cho Hoa Kỳ rất ít (0,5% GDP) so với Việt Nam hưởng lợi nhiều nhất. Sang đến Trump, chủ trương nước Mỹ trước tiên (America first) nên dù các quốc gia bạn như Đức-Nhật hay đối thủ như Trung Quốc đều bị cảnh giác thì những nước đang phát triển cũng không thể trông cậy vào thị trường Hoa Kỳ sẽ mở rộng như trước. Mỹ thâm thủng mậu dịch với Việt Nam hàng thứ 5 (sau Trung Quốc, Đức, Nhật, Mễ Tây Cơ) [2] nên Việt Nam cũng đang lọt vào tầm nhắm.
Tiền VND (Việt Nam Đồng) định giá theo USD nhưng mỗi lần NDT hạ giá thì VND theo đó xuống giá, như vậy là hưởng lợi hai đầu để vừa cạnh tranh với Trung Quốc lại bán thêm hàng rẻ sang Hoa Kỳ. Lẽ ra Việt Nam thặng dư mậu dịch với Mỹ nhảy vọt từ 500 triệu USD năm 2000 lên 32 tỷ USD năm 2016 [3] thì tiền đồng cũng phải tăng so với đô la.
Chỉ riêng trong năm 2015 khi Việt Nam thặng dư với Mỹ 31 tỷ USD lại thâm thủng với Trung Quốc 32 tỷ USD [4] tức là tiền Mỹ chạy vào Việt Nam rồi luồng sang Hoa Lục. Nhiều người cho rằng Trung Quốc sẽ dùng Việt Nam làm cánh cửa hậu thâm nhập thị trường Hoa Kỳ thông qua TPP để trốn thuế (chẳng hạn như doanh nghiệp Trung Quốc ồ ạt đầu tự vào sản xuất vãi sợi). Có tự do mậu dịch thì dân chúng Việt Nam được thêm công ăn việc làm nhưng lợi ích chính về tay doanh nghiệp Trung Quốc và các đại gia trong nước khiến tham nhũng, bất công và khoảng cách giàu nghèo ngày càng tăng vọt. Các quyền hạn dân sự và công đoàn được hứa hẹn nhưng có thể bị siết chặt trở lại như đã từng xảy ra sau khi Việt Nam gia nhập WTO. Về ngoại giao thì Việt Nam sẽ tiếp tục đu dây chớ không thể chọn nghiêng thêm về phía Hoa Kỳ vì lệ thuộc về kinh tế và chính trị vào Bắc Kinh. Cho nên theo cách tính toán lời lỗ của doanh nhân tỷ phú Donald Trump Hoa Kỳ bị thiệt hại do chẳng thu được lợi ích thực tiễn nào từ TPP, nên Tổng Thống Donald Trump mới chủ trương thay vào đó những hiệp ương thương mại song phương để chận không một nước nào có thể lợi dụng ăn ké.
Hai nhân vật chủ chốt khi thương thuyết các hiệp định thương mại gồm Giáo Sư Peter Navarro – tác giả quyển Chết Vì Trung Quốc (Death by China) nay được Donald Trump cử làm Hội Đồng Thương Mại Quốc Gia – và nhà tỷ phú Wilbur Ross - hiện đang chờ Quốc Hội phê chuẩn vào chức vụ Bộ Trưởng Thương Mại. Riêng ông Wilbur Ross đã đầu tư vào ngành may mặc tại Việt Nam từ năm 2015 [5] nên hiểu rỏ cách thức làm ăn trong nước, trước đây ông là nhà kinh doanh rất phấn khởi về triển vọng phát triển của Việt Nam nhưng nếu trở thành Bộ Trưởng Thương Mại không biết sẽ nhìn theo góc cạnh nào phù hợp cho quyền lợi của nước Mỹ và cho quan điểm của ông Trump.
Đa số vẫn cho rằng Mỹ cần hàng hóa rẻ từ các nước đang phát triển như Việt Nam. Nhưng ai sống ở Hoa Kỳ đều biết khoảng 20-30% đồ dân Mỹ mua vào là thừa thải không hề xử dụng đến, nên nước Mỹ bớt nhập cảng 20-30% cũng chẳng mất mát gì.
Tài liệu tham khảo:
[1] Trans-Pacific Partnership, currency manipulation, trade, and jobs – Economic Policy Institute, March 2016
[2] US Merchandise Trade Deficit with China hit record in 2015 – cnsnew.com, February 9, 2016
[3] US trade goods with Vietnam – census.gov
[4] Trade deficit with China rises – Viet Nam News, January 06, 2016

[5] The US billionaire who pours money into Vietnam’s garment industry – Vietnamnet, 17/07/2015

Ngoại giao Đông-Á dưới thời Donald Trump

Donald Trump lên làm Tổng Thống đặt ra tình huống vô cùng khó xử cho cả Trung Quốc lẫn khối ASEAN.

Từ nhiều năm nay các nước nhận định rằng thế lực của Hoa Lục ngày càng tăng trong khi ảnh hưởng của Mỹ giảm dần tại Đông-Á. Cho nên dù Tổng Thống Obama có chuyển trục hay thúc đẩy TPP nhưng Lào, Cam Bốt, Thái Lan, Phi và Mã đều “thức thời” nghiêng dần về phía Trung Quốc, một mặt vì lợi ích kinh tế trước mắt phần khác do Bắc Kinh không đòi hỏi các chuẩn mực về nhân quyền, dân chủ hay môi trường.

Dù vậy các nước vẫn trông cậy vào sự che chở của Hoa Kỳ để ngăn chận đà bành trướng của Trung Quốc trong khi chưa tìm ra một giải pháp lâu dài cho khu vực. Thái độ này lâu ngày trở thành chính sách “đu dây” giúp mỗi quốc gia thu vào quyền lợi ngắn hạn trong khi tránh né những câu hỏi lâu dài . Nếu chỉ có một liên minh công khai giữa Hoa Kỳ và các nước trong khu vực mới vẽ ra được làn ranh đỏ ngăn chận ý đồ bành trướng của Bắc Kinh thì ngược lại mọi quốc gia kể cả Mỹ, Nhật, Úc, Ấn đều chỉ chọn những bước nửa vời vì sợ làm mất lòng Trung Quốc.

Ngược lại Bắc Kinh cũng muốn tiếp tục chính sách “tầm ăn dâu” thay vì nhanh chóng thay đổì nguyên trạng. Thứ nhất Trung Quốc chưa đủ mạnh; thứ nhì theo kế hoạch “hấp tôm hùm” thì tránh được rủi ro (con tôm hùm khi bỏ trong nồi nấu thật chậm đến chết không dảy dụa).

Nhưng chính yếu vì Hoa Lục hưởng lợi nhiều nhất từ trật tự an ninh do Mỹ bảo hộ nhằm thúc đẩy mậu dịch toàn cầu. Bắc Kinh muốn đẩy dần ảnh hưởng của Mỹ khỏi vùng Đông-Á nhưng không vội vả vì sợ làm gián đoạn hải lộ và con đường thương mại huyết mạch ngang biển Đông. Giải pháp vẹn toàn của Trung Quốc là đợi đến năm 2030 khi quân đội đủ mạnh để ngăn chận hải quân Mỹ bên ngoài chuỗi đảo thứ hai còn nền kinh tế tiến lên hàng đầu thế giới trước khi độc chiếm biển Đông.

Donald Trump không biết vô tình hay có chủ mưu đã khiến Bắc Kinh và các nước Đông-Á bất ngờ vì phải đối diện với các thực tế này sớm hơn mong muốn.

Các nước Đông-Á sẽ phải chọn lựa thái độ giữa (1) nếu Hoa Kỳ thật sự cứng rắn như đã đe dọa phong tỏa các đảo nhân tạo, hay (2) nếu chần chờ do dự đến khi Mỹ thương thuyết chia xẻ quyền lợi với Bắc Kinh hay rút ra khỏi Biển Đông như đã hũy bỏ TPP (có những cánh trong chính trường Mỹ muốn đặt trọng tâm nơi Bắc Á, Âu Châu và Trung Đông và tránh chấp với Hoa Lục).

        

Tập Cận Bình đang tự hỏi nếu Mỹ tiếp tục dọa phong tỏa Trường Sa thì Trung Quốc có sẳn sàng chiến tranh hay không? Chọn lựa phản ứng thế nào thích hợp để không đẩy hai bên vào thế không thể lùi được khi mà chính Trung Quốc cũng muốn tránh né xung đột.

(Một nhận xét bên lề khi ông Tillerson cho biết có thể ngăn chận Trung Quốc tiếp cận các đảo nhân tạo thì các “chuyên viên” Tây Phương đều bình luận liệu Mỹ có dám chiến tranh hay không, nhưng không ai đặt vấn đề ngược lại là liệu Bắc Kinh có dám chiến tranh hay không? Thái độ này cho thấy tâm lý nửa vời của Tây Phương vốn thường bị Hoa Lục khai thác tuyệt đối).

Ngược lại Trung Quốc có cần phải công khai quân sự hóa Biển Đông trên quy mô lớn để răn đe hay không? Thái độ này sẽ buộc nhiều nước ASEAN và Nhật, Úc, Ấn phải quyết định liệu có công khai liên minh với Hoa Kỳ hay không.

Người viết không tin rằng sẽ có chiến tranh Mỹ-Trung và Hoa Kỳ cũng sẽ không phong tỏa các đảo nhân tạo giống như Cuba năm 1962. Nhưng trong hoàn cảnh Biển Đông hiện thời chỉ cần sự hiện diện của 1 hay 2 tàu chiến cũng đủ để mọi nhà lãnh đạo trên thế giới căng thẳng tự hỏi liệu có ai dám bắn phát súng đầu tiên hay không?

Ông Trump tạo hình ảnh ông dám liều lĩnh thấu cáy cho dù không ai biết ông đã lường được hậu quả hay không. Việc ông chê NATO, rút khỏi TPP hay tạo căng thẳng với Mexico ngay khi vừa mới lên làm Tổng Thống có thể chỉ là những bước dạo đầu chuẩn bị tư thế cho màn chính trong cuộc tranh hùng thế kỷ Mỹ-Trung. Trước đây người viết nghĩ rằng Bắc Kinh sẽ “nắng gân” ông Trump sau khi vừa nhậm chức nhưng nay có thể ông Trump sẽ “sờ đít cọp mới biết cọp giấy” – như lời của Đặng Tiểu Bình mỉa mai Liên Xô năm 1979.

Tỷ phú Carl Icahn ngay sau khi được Tổng Thống Trump chọn làm cố vấn đặc biệt đã trả lời phỏng vấn với CNBC ngày 12/22/2016 rằng chiến tranh mậu dịch với Trung Quốc nếu có xảy ra nên sớm tốt hơn là muộn. Nhận xét này có thể khai triển rộng ra rằng Hoa Lục hiện giống như con cua đang lột vỏ ở vào giai đoạn yếu nhất trong quá trình chuyển đổi mô hình kinh tế từ đầu tư sang tiêu thụ, phải giải quyết núi nợ khổng lồ cùng những tranh chấp quyền lợi và quyền lực giữa các khối lợi ích, nếu chờ thêm vài năm nửa khi Trung Quốc phục hồi sẽ muộn.

Nhiều nhà quan sát nhận định rằng Mỹ rút ra khỏi TPP là cơ hội cho Trung Quốc lấp vào khoảng trống. Nhưng Bắc Kinh hiện chưa chuẩn bị tư thế lãnh đạo, họ vẫn theo mô hình duy lợi nhuận (mercantilism) nên vội vã tham lam tất sẽ gặp nhiều chống đối từ các nước bị khai thác một chiều.

Đối với các nước ASEAN (và NATO) thì ông Trump dùng lá bài “suis l’amour l’amour fuit, fuit l’amour l’amour suit”. Trước đây khi Obama chỉ gởi tàu chiến chạy vô hại (innocent passage) thì vài nước đã yêu cầu Hoa Kỳ đừng tạo căng thẳng Biển Đông; nay Mỹ rút khỏi TPP và dọa phong tỏa các đảo nhân tạo thì ngoại trưởng Úc tuyên bố rất cần sự hiện diện của Hoa Kỳ trong khu vực.

Tuy nhiên liên minh nhằm ngăn chận sự bành trướng của Trung Quốc vẫn còn là ý tưởng nhưng chưa được phác thảo, lý do vì sợ làm Bắc Kinh giận dữ. Nhưng trong hoàn cảnh bất định khi không còn dựa vào chiếc dù an ninh của Mỹ thì mỗi quốc gia trong khu vực không còn tránh né câu trả lời là liệu thần phục hay hợp sức lại để tạo thế lực cân bằng với Trung Hoa – liên hoành hay hợp tung? Cái khó nơi mềm cứng chổ nào để duy trì thương mại với nền kinh tế nhất nhì trên thế giới đồng thời khuyến khích Trung Quốc không trở nên mối đe dọa trong khu vực.      

Nếu có một liên minh nếu thành hình thì các nước Á-Châu phải chi tiền và chấp nhận rủi ro chớ không thể núp bên sau chiếc dù an ninh. Lý do là ông Trump sẽ đòi sòng phẳng, Mỹ không đủ sức bao thầu, các nước Đông-Á phải tự quyết tâm bảo vệ mình trước trong khi Hoa Kỳ chỉ là cây cột để tựa vào chớ không phải mặt tiền.

Bà Merkel muốn tăng gấp ngân sách quốc phòng lên 2.5% dù hàng chục năm nay nước Đức không giữ mức cam kết với NATO. Ông Trump đòi Nhật-Hàn phải trả thêm tiền cho lính Mỹ đồn trú thì ngược lại ông cũng yêu cầu Quốc Hội cho tăng con số tàu chiến lên 355; nước Mỹ nếu muốn tự cô lập không cần đến số tàu này để tự bảo vệ. Dù chưa ai biết chính sách ngoại giao của ông Trump ra sao nhưng ông cũng đã làm đão lộn tâm lý thụ động (inertia) của các đồng minh truyền thống.

2017: Gieo quẻ đầu năm

Không biết Ngọc Hoàng có giũ sổ hay không mà đa số các chiêm tinh gia và những nhà bói thời cuộc đều đoán sai trong năm 2016. Sang đến 2017 người viết xin đổi chiến thuật, trước xem Thiên Văn nay dò Địa Lý tìm xem chốn nào có long mạch và hàm rồng để tránh lở rồng tăng áp huyết bị đứt gân máu hay rồng buồn ngủ hả miệng ngáp dài sẽ bị thổi bay. Chuyện gì xảy ra sau đó chỉ có… Trời biết!

Trước hết là việc nội bộ trong từng quốc gia và khu vực. Trăm ngày sau khi ông Donald Trump nhậm chức vào cuối tháng Giêng rất căng thẳng vì ông sẽ choảng nhau với 65,844,954 dân Mỹ không bỏ phiếu cho ông. Lại có nhiều dấu hiệu cho thấy Trung Quốc và Bắc Triều Tiên sẽ nhân lúc Hoa Kỳ bị chia rẽ để tiên hạ thủ nắn gân xem ông Trump có “ngon” như lời nói hay không.

Đến tháng 3 Anh Quốc bước vào tiến trình Brexit; tháng 4 Pháp bầu Tổng Thống; tháng 9 Đức bình chọn Thủ Tướng. Cả ba biến cố đều ảnh hưởng sâu đậm đến tương lai khối Euro và có nhiều khả năng làm thay đổi hoàn toàn bộ mặt Âu Châu từ sau Chiến Tranh Lạnh.

Sang đến mùa Thu đảng Cộng Sản Trung Quốc họp Đại Hội lần thứ 19 quyết định tương lai chính trị của ông Tập Cận Bình vào lúc nhiều tin đồn đoán rằng họ Tập đang muốn trở thành lãnh tụ muôn đời trong hoàn cảnh đà kinh tế phát triển tụt dốc, nợ xấu chồng chất, quan hệ thương mại – chính trị với Mỹ bấp bênh và các đối thủ ở vào thế phải phản công trước khi bị triệt hạ.

Sang lãnh vực địa chính trị liệu Hoa Kỳ có lập hàng rào thuế quan ngăn cản hàng Trung Quốc thành ra khai mào một cuộc chiến thương mại toàn cầu?

Bức tường tuyệt đẹp (a beautiful wall) có sẽ nhanh chóng dựng lên giữa Mỹ và Mễ Tây Cơ? Hoa Kỳ sẽ phản ứng thế nào nếu Bắc Hàn thử nghiệm hỏa tiễn liên lục địa trang bị đầu đạn nguyên tử trong năm 2017?

Hai ông Trump và Putin có xích lại gần nhau hay không? Hiệp ước hạn chế hạt nhân với Iran có sẽ bị hủy bỏ hay không? Liệu ông Erdogan có ngồi vững trên ghế một chân hay Thổ Nhĩ Kỳ sẽ rơi vào xáo trộn chính trị ngay trước cửa vào Âu Châu? Chuyện gì sẽ xảy ra ở Biển Đông và Trung Đông? Thật là những vấn đề gai góc không ai đoán trước được.

Qua lãnh vực kinh tế liệu hệ thống ngân hàng đang thoi thóp của Ý có sẽ kéo theo Âu Châu rơi vào một cơn khủng hoảng mới hay không? Thị trường Trung Quốc tạm ổn định trong năm 2016 nhưng đến tháng 11 và 12 lại ồ ạt chảy máu ngoại tệ nên không biết có sẽ bị suy trầm trở lại trong năm 2017? Hai nền kinh tế của Hoa Kỳ sẽ tiếp tục tăng trưởng và của Nhật tạm bình ổn, thay vào đó Âu Châu, Trung Quốc và các nước đang phát triển đều là những điểm nóng bấp bênh.

Thiên cơ bất khả lậu nhưng từng cá nhân thì không thể sai: lỡ thương hay ghét các ông Trump, họ Tập, Putin nhiều quá cũng đừng vì họ mà tăng xông máu hay đánh mất hòa khí trong gia đình và với bạn bè. Chỉ cần nhớ lời này của thầy bói thì năm mới sẽ hạnh thông vui vẻ!

Donald Trump chỉ đích danh Trung Cộng là “ăn cướp”

Lề lối ngoại giao truyền thống của Bắc Kinh là vừa đánh trống vừa ăn cướp, một mặt dùng thủ đoạn chiếm đoạt lợi ích về lãnh hải, kinh tế và chính trị nhưng đồng thời luôn lớn tiếng hô hào tôn trọng các chuẩn mực quốc tế và quyền lợi cốt lõi của Hoa Lục. Ba đời tổng thống Clinton-Bush-Obama vì muốn tránh né tranh chấp với Trung Quốc, lại sợ làm Bắc Kinh mất mặt nên đã nhiều lần dàn xếp tranh cãi qua thông lệ và từ ngữ ngoại giao, nhưng kết quả khiến Hoa Lục ngày thêm sờn mặt và hung hăng. Trái lại Donald Trump chỉ với bốn câu nhắn ngắn gọn trên Twitter đã cho cả thế giới thấy rỏ thực chất của Trung Cộng chính là tên ăn cắp giả vờ đạo đức. Các chính trị gia chuyên nghiệp và giới ngoại giao kinh hãi còn thường dân chờ xem Tàu có nanh vuốt gì mà trước nay Mỹ nể sợ đến thế!

Ông Trump có vẽ bốc đồng nhưng quan điểm của ông trước và sau ngày thắng cử rất thống nhất: tạo thế hoà hoãn với Nga để nhắm vào Trung Quốc và ISIS. Lập trường này phù hợp với Nhật vì ông Abe cũng đang theo chiến luợc Bắc hòa Putin Tây kình họ Tập. Kiểu “chuyển trục” của ông Trump khiến Âu Châu lo sợ vì ông Tân Tổng Thống đã từng nói Âu Châu đủ sức tự lo về an ninh (GDP của Nga chỉ gần bằng nước Ý) thì phải chi tiền chớ đừng núp theo bóng Mỹ, nhất là trong lúc Hoa Kỳ đang chuẩn bị đối phó với địch thủ nguy hiểm nhất trong lịch sử là Trung Quốc.

Cánh thứ nhì chống lại chính sách chuyển trục của ông Trump gồm các thành phần sợ va chạm với Bắc Kinh và e mất quyền lợi kinh tế ở Hoa Lục. Nếu Mỹ-Trung choảng nhau sẽ là thảm họa, nhưng trong giai đoạn hù dọa thì bên nào nhát đòn sẽ thua mà không cần đánh. Ông Trump là tay sừng sỏ trong thương trường dù chơi xì phé tố sát ván nhưng cũng đã đánh tiếng là sẵn sàng thương lượng - qua vụ Đài Loan - chỉ có điều là không ai biết cái giá mà ông chấp nhận sẽ ở mức nào.

Thế giới trách ông Trump làm giảm nhẹ uy tín của Hoa Kỳ khi biến các nước đồng minh thành con bài cho dù mặt trong ai cũng cho rằng Mỹ-Âu-Nhật-Nga-Trung luôn luôn dàn xếp với nhau trên số phận các nước nhỏ. Chính vì vậy nên một nước rất nhỏ như Do Thái lúc nào cũng rất quyết đoán bảo vệ hay chủ động vận động cho quyền lợi của mình, chớ không như Việt Nam từng ỷ lại nơi Mỹ không dám bỏ do vị trí chiến lược quan trọng… cho đến ngày bị Mỹ bỏ.

Nhưng đến giờ này ông Trump vẫn nói mà chưa làm gì vì chưa nhậm chức. Thế giới căng thẳng chờ xem ông Trump sẽ đi vào lịch sử như là tay đại anh hùng, đại gian hùng hay đại bịp (nhiều người Mỹ vẫn còn xem ông là crook hay scammer).

  

Nền kinh tế Trung Quốc và ảnh hưởng toàn cầu

Thị trường cổ phiếu và tài chánh quốc tế chấn động mạnh sau khi sàn chứng khoáng Thượng Hải tuột dốc. Sau đó Bắc Kinh phá giá đồng Nhân Dân Tệ trong hai ngày liên tiếp xuống gần 5%. Nền kinh tế Trung Quốc hiện đứng hàng thứ nhì nhưng lại là cổ máy tăng trưởng hàng đầu và cơ xưởng sản xuất cho thế giới trong nhiều năm nên khi hạ cánh sẽ mang lại nhiều hệ lụy dây chuyền, phức tạp và không đồng bộ sang các khu vực kinh tế khác nhau trên thế giới.

 

Xin bắt đầu với nhận xét rằng vòng xoáy khủng hoảng cứ chạy loanh quanh từ Hoa Kỳ sang đến Âu Châu rồi lan ra các quốc gia đang phát triển: hiện tượng này được thấy trong hai thập niên gần đây khi kinh tế  Đức bị khủng hoảng vào những năm 90, tiếp đến khủng hoảng tài chánh Đông Á 1998, sang khủng hoảng ở Hoa Kỳ hai lần vào 2001 và 2008, trở lại Âu Châu 2011, giờ đây đến lược Trung Quốc 2015 (nếu chu kỳ này tiếp tục sẽ đến phiên Bắc Mỹ rơi vào khủng hoảng trong vòng vài năm nửa). Phân tích nguyên nhân nằm ngoài phạm vi bài này, nhưng điểm tích cực nơi các khối kinh tế lớn không khủng hoảng cùng một lúc bằng không thì… đại họa! Ngược lại khía cạnh đáng lo vì các cuộc khủng hoảng ngày càng xảy ra dồn dập, mỗi lần thêm trầm trọng và dai dẳng.

 

Tình trạng suy thoái của Hoa Lục sẽ tác động khác nhau đến Hoa Kỳ, Âu Châu và các nước đang phát triển. Kinh tế Âu-Mỹ (hy vọng) ít bị ảnh hưởng cho dù các sàn cổ phiểu có thể bị suy thoái (bear market) trong một thời gian dài. Lý do vì Hoa Kỳ và Âu Châu bắt đầu phục hồi cho dù tăng trưởng kém hay không tăng trưởng nhưng vẫn có thể phần nào chịu đựng được các cơn địa chấn từ Trung Quốc. Riêng Hoa Kỳ rất tự túc, hàng hoá bán sang Hoa Lục chỉ chiếm 1% của GDP cho nên tác động trực tiếp không nhiều. Ngược lại hậu quả lên sàn chứng khoán rất nặng vì các đại công ty như Apple, GM, Ford của Mỹ,  Mercedes, BMW, Audi của Âu châu đều sản xuất và bán hàng tại Hoa Lục, cổ phiếu trước đây tăng vọt nhờ vào sức mua của thị trường Trung Quốc. Nay nếu người Hoa giảm tiêu thụ vì nước họ đang hạ cánh sẽ ảnh hưởng đến lợi nhuận của các tập đoàn đa quốc gia khiến thị trường cổ phiếu bị tuột dốc. Thêm vào đó giá dầu giảm quá nhanh nên các đại công ty Exxon, Shell, Mobil v.v… thua lổ. Tuy nhiên nguyên nhân chính khiến cổ phiếu mất giá tại Mỹ không phải vì Trung Quốc mà do sàn chứng khoán Hoa Kỳ đã tăng trưởng liên tục 140% trong 6 năm từ 2009-15 nên quá hạn điều chỉnh đã hơn 3 năm, nay đến lúc chín mùi để tự điều chỉnh giá cả.

 

Biến động thị trường xảy ra vì những chuyện không tiên liệu trước: ai cũng biết đến Hy Lạp, thị trường địa ốc cùng nợ xấu ở Hoa Lục, tình trạng suy thoái tại Nga; ít được nhắc đến hơn là Argentina vỡ nợ kỷ thuật, Brazil và Venezuala suy thoái nặng. Nhưng không có chuyên gia nào tiên liệu trước Puerto Rico vỡ nợ; sau đó sàn chứng khoán Thượng Hải tuột dốc; rồi đến Trung Quốc, Việt Nam phá giá tiền, Kazakhstan thả nổi đồng bạc rơi xuống gần 30%. Puerto Rico, Việt Nam hay Kazakhstan là những nền kinh tế nhỏ (giống như Hy Lạp) lẻ ra tác động ít, nhưng chính chuổi sự kiện xảy ra liên tục khiến các nhà đầu tư bối rối không biết rồi sẽ đến phiên nước nào khác vỡ nợ hay suy sụp trong khối đang phát triển (giới tài chánh Mỹ gọi là “wait for next shoe to drop”). Bắc Kinh kềm tỷ giá theo đô-la Mỹ nên từ năm 2010 đến nay Nhân Dân Tệ không còn rẻ nửa, nhiều chuyên viên cho rằng Trung Quốc có thể phá giá thêm 5-10% nếu các biện pháp vừa rồi không đủ mạnh. Cho nên các nhà đầu tư đổi sang đô-la rút tiền về Mỹ cho an toàn trong hoàn cảnh bất ổn nhất là khi Ngân Hàng Trung Ương Hoa Kỳ sắp tăng lãi xuất. Trung Quốc, Nam Hàn có khoảng dự trữ ngoại tệ lớn còn chịu đựng được, nhưng khối các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam sẽ điêu đứng vì phải bán ngoại tệ để giữ giá tiền đồng trong lúc doanh nghiệp lo tích tụ đô la phòng xuống giá thêm nửa, bên cạnh các khoảng nợ đáo hạn phải trả bằng đô la. Tuy lợi thế tiền mất giá giúp cho xuất cảng nhưng chỉ bán sang Hoa Kỳ tăng còn Âu Châu vẫn đang gặp nhiều khó khăn. Thêm vào đó hàng hóa từ Hoa Lục sẽ bán phá giá nếu mậu dịch tại các nước đang phát triển không được kiểm soát chặc chẻ, trong khi nguyên vật liệu bán sang Trung Quốc giảm sút nặng.

 

Nguy hiểm không kém là tình trạng “lạc đạn” – giới tài chánh Hoa Kỳ gọi là “drive-by shooting” - vốn xảy ra cho Indonesia năm 1998 hay Tây-Ban-Nha năm 2011. Hai nước này đều có thanh khoản tương đối vững nhưng vì các nước láng giềng Thái Lan và Hy Lạp suy sụp, các nhà đầu tư sợ lổ soi mói sổ sách để rồi ồ-ạt rút lui khi thấy có vài triệu chứng đáng ngờ. Một nước như Việt Nam vốn mang tì vết vì nợ xấu dễ trở thành nạn nhân của tình trạng này, khi đó ngoại tệ dự trữ phải dùng để chống chọi vất vã ngăn ngừa tháo chạy.

 

Việc cổ phiếu và tiền sụt giá mạnh lẻ ra là hiện tượng bình thường trong thị trường tự do như đã xảy ra (quá) nhiều lần ở Mỹ, nhưng lại không bình thường chút nào tại Hoa Lục. Tính chính đáng của đảng Cộng Sản Trung Quốc thu gọn vào ổn định và tăng trưởng. Nay tăng trưởng chậm tạo ra bất ổn nên Bắc Kinh can thiệp mạnh bạo, trước đây họ rất thành công vào những năm 1998 và 2008 nhưng rồi lại dẫn đến những hậu quả bất lường lộ rõ từ năm 2013, nay đảng cầm quyền liệu có thành công một lần nửa hay không… chẳng ai biết. Các chính quyền Âu-Mỹ-Nhật đều can thiệp ào ạt vào kinh tế nhưng nếu thất bại thì đảng cầm quyền bị thay đổi. Đảng Cộng Sản Trung Quốc không thể thất bại hay bị thay đổi nên trở thành thách thức lớn nhất cho nhân dân Trung Quốc và cho chính Tập Cận Bình.

Bắc Kinh tấn công mạnh trước kỳ Hội Nghị Thượng Đỉnh Châu Á

Ông Obama đặt nền móng cho chính sách chuyển trục nhưng không hiểu như thế nào mà số ông vô cùng lận đận mỗi lần chuẩn bị công du sang châu Á. Tháng 11 năm nay ông đến khu vực lúc vừa thua trận thảm bại trong kỳ bầu cử năm 2014 khi đối thủ đảng Cộng Hoà thắng lớn tại cả Thượng lẫn Hạ Viện, khiến thế giới và dân Mỹ thắc mắc liệu ông có trở thành Tổng Thống “vịt què” (lame duck) khặp khểnh đi lòng vòng kêu ngoạc ngoạc mà chắng ai thèm quan tâm!  Năm 2013 Obama đã phải hủy bỏ chuyến công du tháng 10 do thương lượng ngân sách giữa Hành Pháp và Lập Pháp bị bế tắt. Tháng 9-2011 chuyến công du Á Châu bị lu mờ vì chiến tranh Do Thái và Palestine trong cùng thời gian. Tháng 3 và tháng 6-2010 ông hoãn viếng thăm Indonesia liên tiếp hai lần để lo vận động cho chương trình bảo hiểm sức khỏe Obamacare, rồi đến vụ nổ nhà máy dầu vùng biển Louisiana.

Trong khi đó thì Trung Quốc tấn công ráo riết về ngoại giao và kinh tế trước mỗi lần họp Thượng Đỉnh nên có mòi sẽ thắng lợi năm nay. Vào tháng 10-2014 Bắc Kinh đã vận động 21 quốc gia (trong số đó có Việt Nam) ký kết thành hình Ngân Hàng Đầu Tư Cơ Sở Hạ Tầng Châu Á (Asian Infrastructure Development Bank) với số vốn ban đầu từ 50-100 tỷ USD khi ra mắt vào năm 2015. Hoa Kỳ chống đối và can ngăn Úc, Nam Hàn và Indonesia không tham dự vì dự án này sẽ trở thành đối thủ của Ngân Hàng Thế Giới (World Bank) và Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế (IMF) do Tây Phương hình thành từ sau Thế Chiến Thứ 2. Nhưng Á Châu hiện đang có nhu cầu 8000 tỷ USD để phát triển hạ tầng, nếu Bắc Kinh mở rộng hầu bao thì không thiếu lý do thu hút chú ý cho dù biết rằng sẽ đi kèm với những điều kiện thuận lợi cho Trung Quốc cũng tương tự như Hoa Kỳ với World Bank và IMF.

Bên cạnh đó Bắc Kinh vận động thành hình Khu Vực Tự Do Mậu Dịch Châu Á Thái Bình Dương (FTAAP) gây khó khăn cho Hiệp Định Đối Tác Kinh Tế Xuyên Thái Bình Dương (TPP) của Hoa Kỳ. Tiến trình thảo luận TPP vốn bị trì trệ nhiều lần vì các đối tác Mỹ, Nhật, Việt Nam, v.v… đều có những thị trường cần được bảo vệ, nay đảng Cộng Hòa nắm đa số trong cả Thượng lẫn Hạ Viện thì các nước lại càng thêm dè dặt e rằng thương thảo xong với Hành Pháp Obama thì lại bị Quốc Hội Cộng Hòa chống đối bác bỏ! Hơn thế Trung Quốc dù phát triển chậm đi nhưng nếu không suy sụp vẫn là đối tác thương mại quan trọng nhất trong khu vực qua mặt Hoa Kỳ với tương lai không xa.

Về ngoại giao Bắc Kinh đạt được thắng lợi quan trọng khi Nhật có vẽ đã nhượng bộ công nhận giữa hai nước có tranh chấp về chủ quyền của quần đảo Senkaku / Điếu Ngư để có được cuộc gặp bên lề Hội Nghị Thượng Đỉnh APEC giữa Chủ Tịch Tập Cận Bình và Thủ Tướng Abe. Dù ngôn ngữ ngoại giao rất tế nhị chỉ ghi nhận “bất đồng” nhưng thực chất như thế này cho dễ hiểu: từ trước đến giờ đất trong vườn sau nhà là của tôi nên chẳng cần tranh cãi với ai gì cả, vì rành rành cái đó là của tôi; nay phải nhìn nhận rằng anh láng giềng cũng đang dòm ngó muốn lấn đất, tức là thế thương thuyết bị lấn cấn yếu đi rất nhiều. Nguyên nhân nhượng bộ có lẽ một phần vì kinh tế Nhật đang kiệt quệ - hai tuần trước đây Ngân Hàng Trung Ương lại phải tung ra một gói kích cầu khổng lồ - nên lúc này Nhật đang cần đến thị trường Trung Quốc hơn bao giờ hết.

Thực tế là các nước châu Á đều đi nước đôi tức vừa muốn buôn bán với Trung Quốc nhưng đồng thời cần Hoa Kỳ che chở về an ninh để không bị bắt nạt quá đáng. Nhưng kế hoạch chuyển trục của Mỹ bị chê là quá chậm trong khi Hoa Kỳ đang phải lung túng đối phó trên ba mặt trận Ukraine – Afghanistan – ISIS. Đảng Cộng Hòa nay thắng cử nên dự trù Thượng Nghị Sĩ John McCaine sẽ nắm chức vụ Chủ Tịch Ủy Ban Quốc Phòng, trong khi có tin đồn Bộ Trưởng Quốc Phòng Chuck Hagel sắp bị mất chức đành phải hủy bỏ chuyến công du sang Việt Nam. Ông McCaine đã từng vận động thành công để bán vũ khí sát thương cho Việt Nam, nhưng ông đồng thời lại đòi Mỹ phải viện trợ quân sự cho Ukraine, dội bom Syria, đem quân đánh ISIS v.v… nghĩa là cứ đánh nhau từ Đông sang Tây đến khi hết tiền thì vay nợ của Tàu để đánh tiếp mà không rõ ông có đặt trọng tâm nơi khu vực nào hay không.

Nhật, Nam Hàn, Đài Loan phần nào an tâm về sự bảo đảm của Hoa Kỳ vì chính họ là những nước giàu mạnh nên Mỹ không thể bỏ rơi. Phi Luật Tân yếu nhưng nằm xa ngoài biển nên Mỹ muốn bảo vệ cũng không khó. Indonesia và Mã Lai đông dân Hồi Giáo lại ở xa không dễ bắt nạt. Chỉ có Việt Nam vừa nằm sát Trung Quốc, trơ trọi lại què quặt nên bắt buộc phải tìm chổ dựa nơi Mỹ cho dù biết rằng Hoa Kỳ không đứng thế mạnh nên khó lòng cạnh tranh với Hoa Lục trên địa bàn Đông Dương, giữa hai nước lại không thể nào trở thành đồng minh và Hà Nội cũng không thể biết sẽ được Hoa Kỳ hậu thuẩn đến mức nào. Lý do chính vì Việt Nam trễ nải 25 năm mê ngủ trước tham vọng của Trung Quốc, lại trì trệ không phát triển nên nay dù vội vã tìm cái phao cứu vớt nhưng vẫn là miếng mồi ngon của Bắc Kinh.