Kinh Tế Dễ Hiểu: Lạm Phát và Giảm Phát (Chương 13)

Một gian thương trộn 10% đồng vào vàng rồi rao bán vàng nguyên chất sẽ bị bỏ tù về tội lừa đảo. Nhà nước in tờ giấy bạc 100 đồng nhưng giá trị chỉ còn lại 90 đồng nhưng lại gọi là 10% lạm phát (inflation, tức là tiền mất giá.)

Nếu bạn đọc thay vì mua tivi 32 inch năm nay chờ thêm 2 năm mua tivi 50 inch lớn hơn, đẹp hơn mà giá lại rẻ hơn thì gọi là giảm phát (deflation, tức là hàng hóa mất giá.)

Ai cũng ham thích hàng rẻ nhưng nếu mọi người cùng một lúc hoãn mua sắm tivi tủ lạnh chờ sang năm sẽ khiến cửa hàng ế ẩm, hãng xưởng cắt giảm sản xuất và nhân viên mất việc. Cho nên giảm phát nguy hiểm không kém lạm phát.

Giảm phát thường là những thứ không cần thiết (tivi, tủ lạnh,…ngày mỗi rẻ) trong khi lạm phát lại gồm những món không thể thiếu (tiền xăng, tiền chợ, tiền nhà, tiền giữ trẻ và con đi học, tiền y tế…ngày thêm đắc đỏ.) 

Lạm phát ở mỗi nước lại có ảnh hưởng khác nhau đến đời sống gia đình. Ở các nước giàu lương thực và xăng dầu chiếm khoảng 15% thu nhập nên dân chúng than phiền khi tăng giá, trong khi tại các nước đang mở mang tiền chợ và tiền xăng chiếm đến 40% tiền lương của giới lao động vốn chạy gạo hàng ngày nên tăng giá thì dân tình khốn đốn.    

***

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng giảm phát ở Âu-Mỹ-Nhật:

1. Nhật và nhiều nước Âu-Châu đang bị lão hóa. Người già tường bớt ăn, bớt mặc, ít mua nhà và xe mới. Nhu cầu tiêu thụ giảm khiến hàng hóa mất giá.

2. Dây chuyền sản xuất và chuyên chở được hữu hiệu hoá nhờ điện toán và tự động hóa để hạ giá thành. Thí dụ nhà hàng trước đây cần đến 10 nhân viên chạy bàn, nay khách hàng đặt món ăn qua điện thoại cầm tay (QR code) nên chỉ mướn 3 nhân viên để hạ phí tổn. Máy bay 30 năm trước cần 5 phi hành đoàn nay chỉ còn 2 phi công chính và phụ.

3. Toàn cầu hóa (nhất là công xưởng quốc tế Trung Quốc) khiến quần áo, giày Nike và hàng điện toán tụt giá hàng năm. Chịu khó chờ mua hàng hơi lỗi thời chỉ sau 1 năm để được 30-70% sale.

Giảm phát gây thiệt hại khiến người lao động mất việc hay không dám đòi tăng lương; doanh nghiệp nhỏ lẻ đóng cửa do không thể cạnh tranh với các siêu đại công ty Walmart, Amazon…dùng vốn đè đối phương; trí tuệ nhân tạo đe dọa công ăn việc làm của thành phần chuyên viên trí thức. Giảm phát có lợi cho những người với đồng lương vững chắc, nhờ hàng hoá ngày thêm rẻ nên sức mua ngày càng tăng. Ở Mỹ lại mua hàng Tàu hay Việt mà không có hàng Mỹ cho nên khâu buôn bán dịch vụ (service industry) tăng trong khi khâu sản xuất (manufacturing industry) không mướn thêm công nhân.

Trong hoàn cảnh lạm phát thấp (disinflation) hay là giảm phát (deflation) các Ngân Hàng Trung Ương (NHTƯ) Âu-Mỹ-Nhật xử dụng chính sách tiền rẻ (easy money) tức bơm tiền và giữ lãi xuất thấp. Mục tiêu nhằm thúc đẩy đầu tư và tiêu thụ bằng cách giúp doanh nghiệp vay vốn kinh doanh, dân chúng mượn tiền ăn xài.

Tiền rẻ khiến tiết kiệm lỗ do lãi xuất âm hay phân lời quá thấp, cho nên tiền chạy vào các khoảng đầu tư lời nhiều nhưng thêm rủi ro. Giá nhà và chứng khoáng tăng vọt vì có nguồn tiền đổ vào bơm lên bong bóng tài sản (asset inflation) cho dù thất nghiệp đang cao (trả lời cho câu hỏi thường đặt ra là ai có tiền mua nhà trong khi nhiều người mất việc.) Chính sách tiền rẻ có lợi cho người sở hữu tài sản (địa ốc, cổ phiếu) mà thiệt thòi cho giới sống bằng đồng lương (thuê mướn chổ ở tăng) làm tăng khoảng cách giàu nghèo trong xã hội. Chính sách tiền rẻ có hại cho những người đang vay mượn dài hạn (vì nợ không bốc hơi) trừ phi đáo nợ (refinance, tức vay nợ mới phân lời thấp trả nợ củ lãi xuất cao.) Các tương quan tuy chằng chịt nhưng chỉ cần nhớ là tiền đẻ ra tiền: có tiền và sở hữu tài sản sẽ ngày càng giàu, bằng chỉ trông cậy vào đồng lương cứ chạy gạo dài dài; may mà thừa hưởng tài sản thì đừng bán ăn xài cho hết.  

***

Lạm phát là tiền mất giá. Tiền nhiều, hàng ít nên giá cả phải tăng (Inflation is caused by too much money chasing too few goods – Milton Friedman). Thí dụ gặp lúc kinh tế tăng trưởng, nhiều người đi làm có tiền đua nhau mua sắm khiến hàng hoá trở nên đắt đỏ. Hay ở Mỹ dưới thời cúm Tàu, tuy ở nhà nhưng nhận trợ cấp nhiều hơn đồng lương nên thêm tiền ăn xài thành ra lạm phát.

Lương bổng tăng chậm hơn lạm phát. Lương mỗi năm lên chỉ một lần trong khi tiền chợ cứ tăng hàng tuần. Cho nên một khi lạm phát đã bắt đầu thì tâm lý lo sợ lạm phát (inflation expectation) sẽ khiến lạm phát kéo dài rất khó chữa.

Thí dụ lạm phát năm rồi 5%, đến ngày tăng lương công nhân sẽ đòi  7% bù đắp cho lạm phát năm tới (cho dù không ai biết trước lạm phát năm sắp tới sẽ là bao nhiêu). Tương tự như vậy, doanh nghiệp khi kê giá hàng hoá cho năm sau phải cộng thêm 10% chuẩn bị tăng cho lương bổng và vật liệu mua vào nhảy vọt. Vì tâm lý thị trường lo sợ lạm phát nên giá cả tăng đồng đều và toàn bộ.

Người Mỹ có 2 cách tính lạm phát: lạm phát thực (headline inflation, hay giá cả tiêu dùng (consumer price) của một giỏ hàng hóa cùng các dịch vụ tiêu biểu), và lạm phát lõi (core inflation, tức lạm phát thực trừ tiền xăng và thức ăn. Lý do giá cả nhiên liệu và thực phẩm lên xuống thất thường (do chiến tranh, thiên tai, mất mùa…) cho nên lạm phát thực có thể biến động hanh chóng bất ngờ trong khi lạm phát lõi lên xuống chậm hơn. Giới kinh doanh dùng lạm phát lõi để tiên liệu giá cả hàng hóa cho nên lạm phát lõi mỗi khi đã bắt đầu rất khó ngăn chặn, đôi khi phải gặp kinh tế suy thoái và thất nghiệp mới thay đổi chu kỳ. 

Muốn chấm dứt lạm phát phải diệt trừ tâm lý dự phòng lạm phát. Nhà nước phải làm mạnh và liên tục nuốt liều thuốc đắng trong khoảng thời gian dài 1-2 năm thì thị trường mới tin.

Nếu trong giảm phát phải dùng chính sách tiền rẻ (easy money) bơm tiền và lãi xuất rẻ nhằm thúc đẩy đầu tư và tiêu thụ thì ngược lại khi lạm phát phải siết chặt tiền tệ (money tightening) bằng cách giảm lượng tiền lưu hành và tăng lãi xuất. Hậu quả là tiền khan hiếm khiến người tiêu thụ khó mượn tiền tiêu xài còn doanh nghiệp khó vay vốn kinh doanh, nên công nhân viên mất việc. Ít đầu tư tiêu xài tất giá cả hàng hóa giảm khiến hạ lạm phát.

Ở Mỹ bây giờ muốn thay đổi từ chính sách tiền rẻ sang thắt chặt tiền tệ ở Mỹ rất nguy hiểm. Lý do như đã trình bày phần trên là tiền rẻ sinh ra bong bóng tài sản (asset inflation). Tài sản của giới trung lưu lại nằm trọn trong căn nhà và chứng khoán (các quỹ hưu trí IRA, 401K đầu tư vào chứng khoán) nên siết chặt tiền tệ làm nổ bong bóng tài sản tức là bể nồi cơm và thời điểm hưu trí của giới trung lưu.

Nước Mỹ lạm phát thấp trong suốt 30 năm nhưng nay lạm phát tăng vọt do các khoảng kích cầu khùng điên của Biden (không đi làm mà vẫn dư tiền xài vì được nhà nước in tiền cho không!) NHTƯ và Biden biện hộ là lạm phát ngắn hạn (transitory inflation) do đại dịch Vũ Hán khiến dây chuyền sản xuất và vận chuyển bị trở ngại (khan hiếm chip điện tử; thiếu kiện hàng cho tàu xuyên đại dương – shipping container.)

Lạm phát ở Mỹ trước đây 1-2%, nay đột biến lên 6% nhưng theo nhiều dự đoán cũng sẽ chỉ 2.5-3.5% trong dài hạn tức là thấp hơn nhiều so với các nước khác. Nhưng lạm phát ở Mỹ nguy hiểm bốn chổ:

1.      Lạm phát chưa biết ngắn dài bao lâu nhưng chính tâm lý lo sợ lạm phát đã bắt đầu (nhân viên đòi tăng lương, doanh nghiệp chuẩn bị tăng giá hàng hóa) có thể dẫn đến lạm phát dài dài.

2.      NHTƯ bắt đầu siết chặt túi tiền để chận đứng tâm lý lo sợ lạm phát. Biện pháp này lại có thể khiến bong bóng nhà đất và chứng khoán vỡ làm bễ nồi cơm của giới trung lưu. Còn như NHTƯ nhát tay (cold feet) sợ nổ bong bóng mà tiếp tục chính sách tiền rẻ thì sẽ gặp lạm phát thiệt!

3.      Từ 20 năm nay lạm phát ở Mỹ thấp nhờ xài hàng Tàu giá rẻ. Nếu tranh hùng Mỹ-Trung trở thành chiến tranh ý thức hệ tách rời hai khối kinh tế (decoupling) lạm phát ở Mỹ sẽ nhảy vọt bởi tiền nhiều, hàng ít theo giải thích của Milton Friedman (too much money chasing too few goods.)

4.      Nếu độc trùng Vũ Hán biến thể từ Delta sang Gamma…khiến  chuổi cung ứng toàn cầu bị gián đoạn lâu dài sẽ càng thêm tiền nhiều, hàng ít và thêm lạm phát.

Lạm phát nguy hiểm cho người tiết kiệm và giới hưu trí có đồng lương cố định. Tiền cất trong túi hay trong tủ sắt mà cứ tự nhiên bốc hơi vơi dần như bị móc túi.

Lạm phát có lợi cho người đang thiếu nợ (nợ bốc hơi nên teo nhỏ lại) mà thiệt thòi cho người cho vay (tiền thu vào mất giá). Nhà nước Mỹ lại ôm núi nợ lớn nhất thế giới nên lạm phát sẽ là một trong những cách nhà nước len lén móc túi dân chúng trả nợ tiêu xài phung phí.

TÓM TẮT

1. Lạm phát hay tiền bốc hơi; độc hại ở chổ là một thứ thuế kín đáo mà nhà nước dùng để làm vơi túi tiền dân chúng mà không ai biết.
2. Tâm lý chuẩn bị lạm phát (inflation expectation) là nguyên nhân khiến lạm phát một khi đã bắt đầu rất khó chận đứng.
3. Giảm phát là giá hàng ngày càng rẻ do (1) người già tiêu thụ ít (2) toàn cầu hóa và điện toán hoá hạ thấp giá thành.
4. NHTƯ chống giảm phát bằng chính sách tiền rẻ (easy money, bơm tiền và giảm lãi xuất) còn chống lạm phát bằng cách siết chặt túi tiền (money tightening, giảm lượng tiền lưu hành và tăng phân lời).
5. Giảm phát những thứ không cần thiết (tivi, tủ lạnh…) trong khi lạm phát những món không thể thiếu (tiền nhà, tiền chợ, tiền giữ trẻ và con đi học, tiền y tế).